یوحنای حواری

نویسنده : محمد ضیاء توحیدی

آنگونه که از انجیل­ها بر می­آید، او پسر زبدی و سالومه[۱] و برادر کوچک­تر یعقوب حواری بوده است.[۲]

حرفه­ی او ماهیگیری بوده و به نظر نمی­رسد که شخص فقیری بوده باشد، زیرا طبق نقل انجیل مرقس[۳]، پدر وی دارای کارگرانی بوده است.[۴]

به اعتقاد برخی، مقایسه میان متی ۲۶: ۵۶ و مرقس ۱۵: ۴۰ با یوحنا ۱۹: ۲۵ می­تواند این احتمال را تقویت کند که مادر یوحنا و یعقوب، خواهر حضرت مریم بوده است و بنابر این باید گفت احتمالا یوحنا و یعقوب، پسرخاله­های حضرت مسیح بوده­اند.[۵]

بر پایه گزارش کتاب اعمال رسولان[۶]، یوحنا فاقد تحصیلات و فردی عامی و بی­سواد بوده است.[۷]

پیوستن یوحنا به حضرت مسیح

او احتمالا یکی از شاگردان “یحیی تعمید دهنده” بوده[۸] اما هنگامی که یحیی، حضرت عیسی را به او معرفی کرد، بلافاصله به عیسی پیوست.[۹] سپس مدتی به پیشه­ی سابق خود یعنی ماهی­گیری بازگشت اما در دومین ملاقاتش با حضرت عیسی، از سوی آن حضرت دعوت گردید تا همراه ایشان باشد. او نیز این دعوت را پذیرفت و کار خویش را رها کرده، به شاگردان آن حضرت ملحق گردید.[۱۰]

اعتقاد بر این است که یوحنا احتمالا جوان­ترین حواری حضرت عیسی بوده است. آنگونه که از انجیل­ها بر می­آید، گویا حضرت مسیح، علاقه­ی خاصی به او داشته و شاید به همین دلیل است که آن حضرت، در آخرین لحظات، مادر خویش را به او می­سپارد.[۱۱]

یوحنا پس از صعود حضرت مسیح

یوحنا پس از حضرت مسیح، دارای نقشی برجسته در کلیسا بود و به همراه پطرس و پولس، یکی از سه شخصیت بسیار مهم کلیسای اولیه بوده است.[۱۲]

او سالهای بسیار در اورشلیم سکونت داشت و یکی از ارکان عمده­ی کلیسای اورشلیم محسوب می­گردید.[۱۳]

وی پس از وفات پولس به افسس رفته و در آنجا مشغول فعالیت گردید اما (احتمالا در سال ۹۵ میلادی) توسط دومتیانوس امپراتور، به جزیره پطمس[۱۴] تبعید گردید.[۱۵] پس از مرگ دومتیانوس، یوحنا از این جزیره بازگشته، مجددا در افسس سکنت گزید و روزگار را در آن سامان، به سر گذراند.[۱۶]

به طور کلی، تاریخ زندگی یوحنا مبهم است و چیز زیادی را در مورد زندگی وی نمی­دانیم. به همین دلیل است که تاریخ وفات وی چندان روشن نیست. طبق شهادت ایرنئوس و کلمنت اسکندرانی، وی تا اوایل حکومت تروجان، همچنان زنده بوده است.[۱۷] اپیفانوس تاریخ وفات وی را در سال سوم سلطنت تروجان یعنی سال ۱۰۰ میلادی می­داند و اظهار می­دارد که او در سن ۹۴ سالگی در افسس از دنیا رفته است.[۱۸]

در مورد محل دفن یوحنا نیز نقل معتبری وجود ندارد اما پولیکراتس[۱۹] که در اواخر قرن دوم میلادی در این شهر به عنوان اسقف مشغول فعالیت بوده، ادعا کرده است که قبر یوحنای حواری در افسوس قرار دارد.[۲۰]

مجموعه نوشته­های یوحنا در عهد جدید و انتساب آنها به وی

در مجموعه­ی عهد جدید، پنج کتاب به او منسوب است: انجیل یوحنا، رسالات اول، دوم و سوم یوحنا و نیز کتاب مکاشفات یوحنا.

ایرنئوس[۲۱] اسقف لیون (۱۸۰٫م) انتساب این پنج کتاب به یوحنا را مورد تأیید قرار می­دهد. او اظهار می­دارد که یوحنا انجیل و رسالات خویش را در افسس و کتاب مکاشفه را در جزیره پطمس[۲۲] نگاشته است.[۲۳]

تردیدها در مورد صحت انتساب این کتاب­ها به یوحنای حواری

در مورد انتساب کتاب­های مذکور به یوحنای حواری، تردیدهایی وجود دارد.

انجیل یوحنا. انتساب انجیل یوحنا به یوحنای حواری در هاله­ای از ابهام قرار دارد زیرا جز نقل ایرنئوس، هیچ نقل دیگری در مورد انتساب این انجیل به یوحنای حواری وجود ندارد. البته انتساب این انجیل به یوحنا از والنتینوس بدعت­گذار نیز نقل شده است. طبق نقل­های تاریخی، او این انجیل را معتبر شمرده و آن را موافق با دیدگاه­های بدعت­آمیز خویش می­دانسته است و درست در همین زمان بوده است که برخی مسیحیان، این انجیل را به همراه کتاب مکاشفه، جزء کتابهای گنوسی اعلام داشته و غیر معتبر دانسته­اند.[۲۴]

منتقدان دلایل متعددی را در رد انتساب این انجیل به یوحنا مطرح کرده­اند. مهمترین دلیلی که بر ضد انتساب این انجیل به یوحنای حواری وجود دارد آن است که کلیسا تا مدتهای مدید در قبول این انجیل، تردید به خرج داده و در مورد پذیرش آن تأخیر کرده است.

افزون بر این شهادت ایرنئوس نیز قابل اعتماد نیست زیرا یوستینیوس شهید، در کتاب خویش که در نیمه قرن دوم میلادی نگاشته است، هرگز اشاره­ای به این انجیل نکرده است و زمانی که از یوحنای رسول می­نویسد، هیچ اشاره­ای به این انجیل نمی­کند.! این در حالی است که وی کتاب مکاشفه را به یوحنا نسبت می­دهد.

حتی در قانون موراتوری نیز تأکید قاطعی بر این که نویسنده این انجیل، یوحنای رسول است وجود ندارد. تردیدها با نقلی که از ائوسبیوس وجود دارد، بیش از پیش جدی می­شود. وی از پاپیاس (قرن دوم میلادی) نقل می­کند که دو یوحنا در افسس می­زیسته­اند؛ یکی یوحنای حواری است که مرده بود و دیگری یوحنای شیخ که در آن زمان زنده بوده. ائوسبیوس در ادامه اشاره می­کند که یوحنای شیخ، کسی است که انجیل را نگاشته است.[۲۵]

به هر حال امروزه کمتر کسی می­تواند انتساب این انجیل به یوحنای حواری را پذیرا شود. دانشمندی مسیحی در این باره می­نگارد: «اما نویسنده انجیل یوحنا کیست؟ این سؤال سختی است و جواب به آن، در گروی پژوهشی گسترده است که البته معمولا به این جواب ختم می­گردد که “هیچ کس جز خدای یگانه نمی­داند که چه کسی این انجیل را نگاشته است».[۲۶]

رسالات اول، دوم و سوم یوحنا. در مورد انتساب رساله­های سه­گانه به یوحنا نیز اختلاف نظر وجود دارد.[۲۷] ائوسبیوس نقل می­کند که در آن زمان در مورد رساله دوم و سوم یوحنا، میان مردم اختلاف وجود داشته است و خود نیز در صحت این انتساب، اظهار تردید می­کند.[۲۸]

مکاشفه­ی یوحنا. در مورد کتاب مکاشفه نیز همین تردیدها وجود دارد. ائوسبیوس در این زمینه، اظهار می­دارد که احتمالا نویسنده کتاب مکاشفه، یوحنای شیخ بوده و نه یوحنای حواری. او در ادامه به این نکته نیز اعتراف می­کند که در آن زمان هیچ کس، حاضر به پذیرش انتساب کتاب مکاشفه به یوحنای حواری نبوده است.[۲۹]

کتاب­های اپوکریفایی منسوب به یوحنا

در میان کتاب­های اپوکریفایی، کتاب “اعمال یوحنا”[۳۰] به یوحنای حواری منسوب است.[۳۱]

در مورد انتساب این کتاب به یوحنا تردید وجود دارد زیرا تعیین تاریخ نگارش این کتاب، بسیار مشکل است. بسیاری از دانشمندان بر این باورند که نگارش این کتاب به نیمه دوم قرن دوم میلادی باز می­گردد و بنابر این انتساب این کتاب به یوحنای حواری صحیح نمی­باشد.[۳۲]

“کتاب سرّی یوحنا”[۳۳] نیز از جمله کتاب­های اپوکریفایی است که به یوحنای حواری نسبت داده شده است.[۳۴]

یوحنا در اساطیر مسیحی

چنانکه پیشتر ذکر گردید، یوحنا پس از صعود حضرت مسیح، نقشی برجسته را در جامعه­ی مسیحی دارا بوده است. جایگاه برجسته و والای یوحنا در میان مسیحیان به اسطوره پردازی­های فراوانی در مورد وی منجر گردید.

در روایات قدیمی، معجزاتی مانند شفا دادن بیماران و نیز زنده کردن مردگان، به یوحنای حواری نسبت داده شده است.

بر پایه­ی یک نقل قدیمی، او یکی از رهبران مهم شهر افسوس به نام لیکومدس[۳۵] را همراه همسر زیبایش به نام کلئوپاترا[۳۶] از مرگ برخیزاند.[۳۷]

همچنین طبق نقل ترتولیان، حاکمان روم، یوحنا را از افسوس به رم آوردند و در آنجا او را در دیگی از روغن جوشان انداختند اما او به اعجاز الهی آسیبی ندید و از مرگ نجات یافت.[۳۸] امروزه یادبود این واقعه، همه ساله در ششم ماه می، برپا می­شود.[۳۹] البته از نظر دانشمندان مسیحی، این داستان همانند بسیاری از داستانهای دیگری که در مورد وی نقل شده، جنبه­ی تاریخی ندارد.[۴۰]

زنده شدن یوحنا نیز از دیگر افسانه­های ذکر شده در مورد یوحناست. ائوسبیوس ذکر می­کند که به اعتقاد برخی، یوحنا در افسس و پس از مرگ، به قدرت الهی زنده گردید. البته این نقل از نگاه اصحاب کلیسا و حتی از نگاه خود ائوسبیوس، فاقد اعتبار است.[۴۱]

اوج این افسانه­پردازی­ها را می­توان در اعتقاد به زنده بودن یوحنا دانست. در سنت نخستین مسیحی باور بر این بوده است که او هرگز نمرده است. البته در کتاب اعمال یوحنا که مربوط به نیمه دوم قرن دوم است، داستان مرگ او نقل شده اما در سنت­های بعدی این اعتقاد، مفروض گردید که یوحنا همانند الیاس به آسمان رفته است.[۴۲]

امروزه مسیحیان، روز ۲۷ دسامبر را به عنوان یادبود یوحنای حواری، پاس می­دارند.[۴۳]

[۱] – مرقس ۱۵: ۴۰ و متی ۲۷: ۵۶

[۲] – متی ۴: ۲۱

[۳] – مرقس ۱: ۲۰

[۴] – محمدیان، بهرام و دیگران؛ دایره المعارف کتاب مقدس؛ انتشارات روز نو، ۱۳۸۰ه‏ش، چاپ اول، ص ۷۴۹

[۵] – New Catholic Encyclopedia, (Gale, 2003, 2nd ed.), vol.7, pp.895 – ۸۹۶

[۶] – اعمال ۴: ۱۳

[۷] – ibid, p.896

[۸] – ibid

[۹] – یوحنا ۱: ۳۵ – ۳۹

[۱۰] – لوقا ۵: ۵ – ۷

[۱۱] – هاکس، جیمز؛ قاموس کتاب مقدس؛ انتشارات اساطیر، ۱۳۸۳ ه‏ش، چاپ دوم، ص ۹۶۵

[۱۲] – سعید، حبیب؛ المدخل الی الکتاب المقدس؛ دار التألیف و النشر للکنیسه الأسقفیه، بی‎تا، ص ۲۶۲

[۱۳] – هاکس، جیمز؛ پیشین

[۱۴] – Patmos

[۱۵] – Eusebius, Church History, 3.18.1, in: Nicene and Post-Nicene Fathers, Series II, Vol. I

[۱۶] – ibid, 3.20.11 and 3.23.1

[۱۷] – ibid, 3.23.2

[۱۸] – هاکس، جیمز؛ پیشین؛ ص ۹۶۶

[۱۹] – Polycrates

[۲۰] – Britannica Encyclopedia of World Religions, (Encyclopedia Britannica INC, 2006), p.577

[۲۱] – Irenaeus

[۲۲] – Patmos

[۲۳] – ibid

[۲۴] – عبدالعزیز، فهیم؛المدخل الی العهد الجدید؛ دار الثقافه المسیحیه، بی‏تا، ص ۵۴۷

[۲۵] – پیشین، ص ۵۵۱

[۲۶] – پیشین، ص ۵۴۶

[۲۷] – پیشین، ص ۶۳۲

[۲۸] – Eusebius, ibid, 3.25.3

[۲۹] – ibid, 3.39.6

[۳۰] – The Acts of John

[۳۱] – Ehrman, Bart D., Lost scriptures, (Oxford University press), p.93

[۳۲] – ibid, p.94

[۳۳] – The Secret Book of John

[۳۴] – ibid, p.297

[۳۵] – Lycomedes

[۳۶] – Cleopatra

[۳۷] – ibid, p.93

[۳۸] – Tertullian, The Prescription Against Heretics, Chapter XXXVI. in: Ante-Nicene Fathers, Vol.3

[۳۹] – Britannica Encyclopedia of World Religions, ibid

[۴۰] – New Catholic Encyclopedia, ibid

[۴۱] – Eusebius, ibid, 5.18.13

[۴۲] – Britannica Encyclopedia of World Religions, ibid

[۴۳] – New Catholic Encyclopedia, ibid, p.897

منبع:سایت پژوهشکده باقرالعلوم