در آمدی به آیین مغان

واژه شناسی

واژه “مغ” در زبان قدیم ایران به معناى خادم،[۱] غیب­گو، و جادوگر بوده است که جمع آن “مغان” است. هم چنین به روحانیون و متولیان امور دینی پیروان آئین­های مختلف، “مغ” اطلاق می­شده است.[۲] که در طول تاریخ فراز و نشیب­هائی را پشت سر گذاشته است. درباره خاستگاه مغان، جایگاه و افکار آنها نیز، نظرات مختلقی وجود دارد.

شواهدی درباره آئین مغان وجود دارد که براساس آن نمی­­توان نظر واحدی را در یافته‌های پژوهشگران پیدا نمود. اما همین نظرات و شواهد می­تواند ما را به مقصود نزدیک سازد.

آنچه باعث گردیده تا دین شناسان در باب مغان نظرات مختلفی ارائه دهند، گزارش­های برجای مانده از مورخان یونان باستان، هرودت،[۳] پلوتارخ،[۴]استرابو،[۵]ودیگر دانشمندان در این زمینه است. و همچنین، نکاتی که جسته گریخته در باب مغان در متون کهن ایرانی، فارسی باستان، آورده شده است. که براساس شواهد موجود، پژوهشگران درباره مغان چندین نظریه را مطرح نموده­اند. برخی منشا مغان را غیر آریائی می پندارند، برخی آنها را آریایی می­خوانند، و برخی دیگر نیز، با احتیاط از کنار این جماعت می­گذرند و ترجیح می­دهند درباره نقش و جایگاه این طایفه در سلسله پادشاهان سخن بگویند. در اینجا برخی از آراء درباره تاریخ، عقائد، جایگاه و رسالت مغان را به اختصار ذکر می­کنیم.

در اغلب  منابع و شواهد موجود، مغ به معنای روحانی و کاهن بکار رفته است. برخی اعتقاد دارند این گروه در طول تاریخ، یعنی از دوران باستان تا امروز، روحانیونی بوده‌اند که سرپرستی امور دینی پیروان در هر آئین و مذهب را بر عهده دارند.[۶] هم چنین برخی از پژوهشگران معتقدند که از قرن ششم ق.م. مغان به عنوان طائفه­ای از آموزگاران تعلیم و تربیت دینی، روحانیون، وخوابگزاران مشهور بوده­اند.[۷]

گروهی دیگر معتقدند که مغان یک گروه از بومیان غیر آریائی قبل از مادها[۸] در ایران ساکن بوده­اند.^[۹] برخی دیگر با تردید به آئین مغان، خاستگاه و جایگاه آنان نگریسته­اند.[۱۰] اما بر اساس یافته­ها آنچه که مورد اتفاق عموم پژوهشگران بوده این است که بر طبق  تصاویر و نقوش، به جا مانده از آنها، مغان قومی بودند، دارای پیشینه تاریخی که پیش از آمدن زرتشت در غرب ایران می­زیسته­اند وبا اقوام آریائی ارتباط داشته‌‌اند، و یک گروه از شش طائفه مادها می­باشند.[۱۱] معتقدند که این طائفه در دستگاه حکومت مادها نفوذ کرده؛ واین گروه از زمان مادها به بعد مغان یا مجوسان می­خواندند.

اعتقادات پیروان

شواهد بدست آمده نشان می‌دهد عقائد، جایگاه، و وظائفی را برای مغان ذکر نموده­اند، که مهم­ترین شاخصه آنان کهانت، پیشگوئی، و همچنین می­توان به پزشکی، سیاست، نجوم و ستاره­شناسی، مراسم قربانی، آتش مقدس (اتربان در اوستا)، و تابوهای فراوان در آداب تطهیر، رعایت قوانین بسیار سخت و طاقت­فرسا، در انزوای مطلق از خانواده و طائفه خود، پرستش مجموعه­ای از خدایان آریائی، اعتقاد به رب­النوع های شر و نیروهای ترس­آور، در اشکال و صور تخیلی وغیره؛ اشاره نمود.[۱۲]

به نظر می­رسد مغان در دوران باستان مورد بحث و نقد بوده­اند و اغلب به خوبی و نیکی از آنها یاد نشده است.[۱۳] سرپرستی امور دینی و کهانت، که جایگاه نسبتاً مناسبی  در دوران باستان داشته، از مهم­ترین وظائف آنها بوده است که مقام و منصب کهانت نیز از طریق توارث (پدر به پسر) به یکدیگر منتقل می­شده است. اما در دوران هخامنشیان نسبت به دوران باستان، با توجه به شرائط زمانی و مکانی، جایگاه و رسالت والائی پیدا نموده و در برابر پیروان و مردم مورد احترام بوده­اند. نقش مهم آنها در امور دینی و سیاسی انکار ناپذیر است، چه حضور در مراسم­های سیاسی و تاجگذاری پادشاهان به همراه طبقه لشکری خود گواه براین مطلب است. هم چنین؛ در دوره برخی از حاکمان هخامنشی وظائف و جایگاه آنان برای مردم به خوبی مشهود بوده و به عنوان طبقه روحانی شناخته می­شدند. در این دوره کورش از مغان حمایت کرده، به عنوان مشاور در امور سیاسی و دینی از آنان کمک می­جسته و معتقد بود که تنها مغان از خواست و اراده خدایان آگاهند و خدایان می­توانند بر آنها ظاهر و متجلی گردند.[۱۴] پس از سلسله‌ی هخامنشیان تا دوران اشکانیان و دیگر پادشاهان از جمله ساسانیان؛ جایگاه و رسالت مغان رشد و یا تنزل، نموده است.[۱۵] مغان در این دوره نیز وظائف مغی خود یعنی سرپرستی امور دینی در قالب سیاسی را دنبال می­کرده­اند.[۱۶] شاید به این علت بوده که مغان به ناچار تابع شرائط سیاسی حاکمان قرار گرفته­اند، و شواهد نیز بیانگر برخی قیام­ها و مقاومت­ مغان در برابر برخی حاکمان بوده است.

نتیجه اینکه به احتمال زیاد، خاستگاه آئین مغان برگرفته از سلسله پادشاهان مادها است، که در فرهنگ دینی و سیاسی آنان نفوذ کردند و اعتبار خوبی در بین طبقات مختلف مردم و دولت پیدا کرده‌اند؛ و در امر کهانت، پیشگوئی، سرپرستی امور دینی شهره بودند. در دوره هخامنشیان و سلسله‌های  دیگر پادشاهان نیز رشد و یا تنزلی داشته­اند. و امروزه مغان طبقه­ای از کاهنان و روحانیونی هستند، که متولی امور دینی پیروان را بر عهده دارند.

پی افزودها:

[۱] . توفیقی،  حسین، آشنائی با ادیان بزرگ، ص ۶۱

[۲] . مغان در تاریخ باستان، هایده معیری، پژوهشگاه علوم انسانی، ۱۳۸۱ ص ۲۷-۲۴

.[۳] دین ایرانی بر پایه متن­های معتبر یونانی، امید بنونیست، ترجمه بهمن سرکاراتی، ص ۱۷، نشر قطره،۱۳۸۳

[۴]. همان، ص ۴۷٫

[۵] همان ، ص ۳۲

[۶] . مغان در تاریخ باستان، هایده معیری، پژوهشگاه علوم انسانی، ۱۳۸۱ص ۲۶

مبلغی آبادانی، تاریخ ادیان و مذاهب جهان جلد اول ص،- ۲۴-۲۷

[۷] . مغان در تاریخ باستان، هایده معیری، پژوهشگاه علوم انسانی، ۱۳۸۱ص ص ۴۴

[۸] . همچنان‌ که‌ در تاریخ‌ ماد، دو دوره‌ی‌ متفاوت‌ – پیش‌ از پادشاهی‌ بزرگ‌ ماد و بعد از آن‌ – وجود دارد، تاریخ‌ و فرهنگ‌ ماد را نیز می‌توان‌ به‌ دو دوره‌ تقسیم‌ کرد: ۱-دوران‌ متقدم‌ ماد و پیش‌ از استقرار سلطه‌ کیش‌ مغان‌ ۲- دوره‌‌ پس‌ از سلطه‌ آن‌ طبقه‌.

[۹] . توفیقی، حسین، آشنائی با ادیان بزرگ، ص ۶۱٫

[۱۰]. کتاب مغان وندیداد، ص ۵۴رضی، هاشم، هم چنین؛ ، قول ریچارد فری و دیگران)

[۱۱] . ادیان آسیا، فرید هلم هاردی، ترجمه عبدالرحیم گواهی، ص ۶۵، دفتر نشر فرهنگ، ۱۳۸۵-هرودوت کتاب اول، بند۱۰۱، ص ۱۳۳ به نقل ازکتاب مغان در تاریخ باستان، هایده معیری، پژوهشگاه علوم انسانی، ۱۳۸۱

[۱۲] . هاشم رضی، آئین مغان پژوهشی درباره دین­های ایرانی – و کتاب مغان وندیداد ص ۵۴ میترائیسم،

[۱۳] . کتاب مغان وندیداد، ص ۵۴رضی، هاشم،

[۱۴] . مغان در تاریخ باستان، ص ۲۴، هایده معیری، پژوهشگاه علوم انسانی، ۱۳۸۱

میترائیسم، هاشم رضی

[۱۵] . کتاب مغان وندیداد، ص ۵۵، رضی، هاشم

[۱۶] . حسینی دشتی، سید مصطفی، دائره­المعارف جامع اسلامی، ج ۵ . فرهنگ فارسی معین