[adyanuniv]

 

در مورد جنبش وهابيت، جنبش شاه ولي اللّه دهلوي، جنبش سِنوسي و جنبش سَلَفيّه توضيح دهيد؟

1 جنبش وهابيت

وهابيت توسط محمد بن عبدالوهاب بن سليمان (1171 1082 ه‍ . ش +.)+(12) در صحراى نَجد عربستان واقع در حاشيه امپراتورى عثمانى پايه گذارى شد. انديشه هاى وى بر تعاليم احمد بن حنبل (234 157 ه‍ . ش .) و ابن تيميه حرانى سُورى (728 661 ه‍ . ش .) استوار بود. اين انديشه ها از سوى محمد بن مسعود حاكم شهر درعيه پذيرفته شد و به كمك شمشير خاندان سعود و بااستفاده از ضعف امپراتورى عثمانى و حمايت بيگانگان (مانند انگليس ) گسترش يافت و هم اكنون بخشى آرا و انديشه هاى احمد بن حنبل (مؤ سس مذهب حنبلى )، ابن تيميه و محمد بن عبدالوهاب (بانى نوحنبليان ) به عنوان سلسله جنبان فرقه وهابيت ، حداقل در دو جهت عُمده به هم شبيه است : اوّل اين كه با هر گونه تفسير و تعمّق در قرآن و حديث و گرايش به عقل ، فلسفه ، تصوف ، عرفان ، انديشه و اجتهاد به شدت مخالف بودند. و فقط مراجعه به ظواهر قرآن و حديث را براى انجام تكاليف شرعى و اداره زندگى بشر كافى مى دانستند. دوم اين كه طرح چنين موضعى به آن جهت صورت مى گرفت كه تنها راه صيانت از اسلام كه به عقيده آنان ، بى نهايت به بيراهه و انحراف افتاده و به بدعت و شرك آلوده شده است استناد و عمل به ظواهر دست نخورده قرآن و حديث و بازگشت به سَلَف صالح (13) است . اما اين از نظر ما انحرافى از اسلام اوّليّه به حساب مى آيد.

دليل انحراف وهّابيت از اسلام اوّليّه به اين نكته برمى گردد كه وهابيت از ارائه تصويرى از اسلام به عنوان آخرين دين توحيدى كه قادر به اداره زندگى بشر، باشد ناتوان بوده است . به بيان ديگر؛ ضديت وهابيت با هر گونه تدبير انديشى در حوزه دين و تفسير نادرست از اسلام كه منجر به مسكوت ماندن نيازها و خواسته هاى جديد مسلمانان شده است ، آن را از پويايى و تحرك باز داشته است . و به همين جهت ، وهابيت اغلب در سرزمينهايى رشد و گسترش يافته كه از نظر فرهنگى ، فكرى و اجتماعى بسيار عقب بوده اند.(14)

علاوه بر آن ، وهابيت داراى ويژگيهاى ديگرى به اين شرح است :

1 وهابيت با همه فرقه هاى اسلامى غيرحنبلى مخالف است . بر اين اساس ، پيروان ديگر فرقه هاى اسلامى را كافر و ريختن خون آنها را مباح مى داند!(15)

2 زمانى كه امپراتورى عثمانى به علت ضعف ، نيازمند هميارى مسلمين بود، جنبش ضد عثمانى وهابيت شكل گرفت و بدين سان سبب تضعيف بيشتر آن دولت گرديد. اين موضعگيرى همسو با سياست انگلستان بود كه آرزوى تجزيه عثمانى را داشت ، همان سياست (ضديت با تجديد عظمتِ اسلامى ) همچنان پيگيرى مى شود.(16)

تاءثير جنبش وهابيت بر جنبشهاى سياسى اسلامى معاصر مُسلّم است ، به گونه اى كه شكست نهضتهاى اصلاح طلبى اسلامى جديد كه از دهه دوم قرن چهاردهم هجرى شمسى آغاز شده است ، علاوه بر بى تفاوتى سياسى نسبت به غرب ، ضديت با خود را مؤ من و مجرى قوانين اسلام نخستين نشان مى دهد.(17)

2 جنبش شاه ولى اللّه دهلوى

با مرگ (اورنگ زيپ )، امپراتور هند، در 1086 ش . امپراتورى مسلمانان هند نيز رو به ضعف گذاشت و هرج و مرج داخلى براى تصاحب قدرت بين حكام ولايات آغازشد. همچنين روابط اين امپراتورى با قدرتهاى مسلمان ديگر (عثمانى و ايران ) به سردى گراييد و نيز به تدريج هجوم استعمار اروپايى به هند و كشورهاى اسلامى شروع گرديد. در چنين شرايطى جنبش (شاه ولى اللّه دهلوى ) (1160 1080 ه‍ . ش .) در واكنش نسبت به مسائل داخلى مسلمانان و به ميزان كمترى در پاسخ به هجوم استعمار غربى شكل گرفت .(18)

شاه ولى اللّه دهلوى كه نگران عقب ماندگى مسلمانان بود، بازگشت به اسلام راستين را موجب بازيابى عزّت گذشته مسلمين وحدت بين مذاهب مختلف اسلامى نمود. امّا در تز وحدت اسلامى او مذهب شيعه عنصر بيگانه بود، گر چه رنگ ضد شيعى تعاليم شاه ولى اللّه توسط رهبران بعدى جنبش كاهش يافت ، ولى اين جنبش از اين جهت حداقل در آغاز كار با فرقه ضد شيعى وهابيت مُشابهت داشت .(19)

ادامه دهندگان جنبش شاه ولى اللّه ، نهضت فكرى او را به جنبش سياسى اجتماعى تبديل كردند، و با گسترش تجاوزات استعمارگران ، موضعگيرى ضد غربى اين جنبش را نيز توسعه دادند. اين تحوّل (تشديد موضع ضد استعمارى ) باعث شد كه مسلمانان هند نقش ممتازى را در بيرون راندن استعمارگران از هند و استقلال آن كشور ايفا نمايند.(20)

آراى شاه ولى اللّه در انديشه و عمل اصلاح گران بعدى هندوستان بسيار مؤ ثر افتاد، به گونه اى كه مبارزات ضدانگليسى پسرش (شاه عبدالعزيز دهلوى ) (معروف به سراج الهند) (حيدر على ) و فرزندش (تيپوسلطان ) و نيز نهضت ضد سيك و ضد انگليسى احمد بارلى يا بارلاوى (معروف به سيد احمد عرفان ) و شورش 1254ه‍ . ش ./ 1875 م . مسلمانان هند عليه انگليسها، جنبش فرائضه در بنگال به رهبرى (شريعت الله فرائضى ) و جنبش علماى شيعى ديوبند و مهمّتر از همه جنبش ‍ هندىِ (خلافت ) با الهام از انديشه شاه ولى الله شكل گرفتند.(21)

3 جنبش سَلَفيّه

آغازگر جنبشى كه در واكنش به انحطاط داخلى و هجوم استعمار غربى به كشورهاى اسلامى شكل گرفت و تداوم يافت ، (سيد جمال الدين اسدآبادى ) (1276 1217 ه‍ . ش .) معروف به افغانى است . اين جنبش ، تنها راه بازيابى مجد و عظمتِ مسلمين را بازگشت به قرآن ، سُنّت معتبر و سيره سَلف صالح در عين استفاده از دستاوردهاى مثبت تمدن بشرى مى دانست . به همين جهت نام آن را (جنبش سلفيه ) گذارده اند.(22)

سيّد جمال همواره مذهب و مليتش را كه شيعه ايرانى بود پنهان نگاه داشت تا مانعى در جهت ايجاد تحرك لازم به منظور اتحاد سياسى جهان اسلام در بين مسلمانان عرب سُنى عليه استبداد داخلى و استعمار خارجى فراهم نيايد. او براى نيل به اين مقصود، علاوه بر بهره گيرى از صفات طبيعى خويش (مانند هوش و استعداد شگرف ) و نيز مزاياى اكتسابى (مانند بينش ‍ عميق اسلامى و آشنايى با چند زبان خارجى )، مسافرتهاى متعددى را به آسيا، آفريقا و اروپا انجام داد و با زبان و قلم تواناى عظمت از دست رفته مسلمانان محسوب مى شد، گام برداشت .(23)

سيّد جمال ، استبداد حكّام داخلى ، استعمار خارجى ، جهالت و بى خبرى ، عقب ماندگى علمى و تمدّنى ، فاصله گرفتن از اسلام نخستين ، نفوذ خرافات در انديشه هاى مسلمين ، جدايى دين از سياست ، فرقه گرايى بين علما و زمامداران اسلامى ، مليت گرايى ، تعصبات قومى ، نژادى ، از خودبيگانگى و خودباختگى در برابر غرب ، رد و انكار امور دنيايى و ترك فضائل اخلاقى را مهمّترين دردهاى جامعه اسلامى تشخيص داد، و مبارزه جدّى با خودكامگى مستبدان داخلى ، جهاد همه جانبه عليه استعمار خارجى ، بازگشت به اسلام اصيل و دور ريختن خرافات ، تلاش در جهت كسب فضائل اخلاقى ، مجهز شدن به علوم و فنون جديد، ايمان و اعتقاد به توانايى اسلام بر نجات مادى و معنوى آنان ، ايجاد پيوند بين دين و سياست ، اتحاد سياسى جهان اسلام و… را درمان آن دردها مى دانست .(24)

(شيخ محمد عبده مصرى ) (12791222ه‍ . ش .) و (شيخ عبدالرحمان كواكبى سورى ) (1278 1229 ه‍ . ش .) ادامه دهنده راه اولويتى بر مى گردد كه به اجرا و يا چگونگى اجرايى آراى خود مى دادند البته بين انديشه هاى محمد عبده و آراى سيد جمال تمايز بيشترى وجود دارد. اهمّ اين تفاوتها عبارتند از:

اوّل : توجه خاص عبده معطوف به عدم آمادگى مسلمانان براى مقابله با انديشه هاى غربى و نيز منطبق كردن اسلام با مقتضيات جديد بود، در حالى كه سيد جمال عقيده داشت مسلمانان اين آمادگى را بدون آموزش دارا هستند.

دوم : عبده به خلاف سيد جمال كه به انقلاب جهانى اسلام مى انديشيد، بيشتر طرفدار اصلاح تدريجى در مصر بود.

سوم : عبده ، آموزش و تربيت دينى را بر آموزش و حركت سياسى مقدم مى دانست (25) در حالى كه سيّد جمال معتقد بود آگاهى سياسى مقدمه چنين حركتى است .

پيراستن عقيده مسلمانان از هر گونه شرك و خرافه ، هماهنگ كردن دين با مقتضيات زمان و دستيابى به توسعه و اتحاد ملتهاى مسلمان براى مقابله با خطر غرب سه شعار اساسى سيد جمال الدين بود كه به ترتيب حركتهاى اسلامى سلفيه (مانند جنبش ‍ سنوسى )، تجديد خواهى (مانند جنبش مهدويه ) و پان اسلاميسم (26) (مانند جنبش هندى خلافت ) را در جهان اسلام پديد آورد.

4 جنبش هندى خلافت

جنبش هندى خلافت در پاسخ به ضعف و زوال مقام و منصب خلافت درامپراتورى عثمانى در سال 1219 ه‍ . ش . / 1840 م . و به صورت بارز و آشكار در سال 1298 ه‍ . ش . / 1919 م . با تاءثير از انديشه هاى شاه ولى اللّه و سيد جمال شكل گرفت . پيروان اين جنبش اميدوار بودند كه با تجديد قدرت امپراتورى عثمانى ، از كمك آن دولت براى نجات مسلمانان هند از سلطه انگليسيها بهره مند شوند. به طور عمده به همين دليل ، مسلمانان هند ادعاى عثمانيها را مبنى بر خلافت جهانى اسلام پذيرفتند و به حمايت از آن پرداختند.(27)

جنبش گران هندىِ خلافت ، به تاءثير از تز پان اسلاميسم عثمانيها و بيش از آن به تاءسى از انديشه اتحاد اسلام سيد جمال ، مواضع ضدشيعى خود را كاهش دادند و با طرح همكارى و تفاهم با شيعيان و هندوها، مبارزات خود را عليه انگليس كه در اين زمان با گسترش خصومت انگليسيها با جهان اسلام ، جنبش هندى خلافت نيز توسعه يافت و بعد از جنگ جهانى اوّل و در آستانه تجزيه كامل امپراتورى عثمانى به اوج خود رسيد. براين اساس ، اين جنبش از آغاز تا پايان در نقطه مقابل انديشه هاى سيد احمد خان (ملقب به سر سيد احمد خان (28« قرار داشت . وى راه دستيابى به شكوه قبلى مسلمين را پيروى تمام عيار از انگليس مى دانست .

جنبش خلافت در پى تجزيه امپراتورى عثمانى و توسعه ناسيوناليسم ترك توسط (آتاتورك ) كه در نهايت منجر به الغاى خلافت در سال 1303 ه‍ . ش ./ 1924م . گرديد، ناكام ماند. بعد از آن رهبران جنبش بر خلاف مواضع اوّليّه به مسائل داخلى هند مشغول شدند و بدين سان نقش برجسته اى در استقلال هند ايفا كردند. اما پيروان و رهبران اين جنبش با مشاهده گرايش ‍ ناسيوناليستى هندوها در جهت سلطه بر مسلمانان ، اقدام به استقلال پاكستان از هند نمودند.(29)

5 جنبش سِنوسى

نمى شمارد و اين ويژگى توانايى پى ريزى جنبش اصلاح طلب سنوسى را در شمال آفريقا توسط محمد بن على سنوسى ادريسى الجزايرى (1235 1170 ه‍ . ش .) فراهم آورد.

در آغاز، اين جنبش واكنشى در مقابل انحطاط اخلاقى ، اجتماعى و عقب ماندگى مسلمين صورت گرفت ، ولى بعدها به علت گسترش نفوذ و هجوم استعمارگران ، از جنبه ضداستعمارى شديد نيز برخوردار شد.(30)

جنبش سنوسى در ارائه يك الگوى عملى به منظور نجات مسلمانان از عقب ماندگى ، به ايجاد يك نظامِ حكومتى پويا برپايه نظم ، تشكيلات ، اجتماع و تعاون در صحراهاى خشك ليبى اقدام نمود كه بر اساس آن ، هر فرد موظف به شركت فعّال و مؤ ثّر در يك فعاليت اجتماعى بود. نتيجه چنين اقدامى ، دستيابى به موفقيتهاى قابل توجه در امر آموزش ، پرورش و كشاورزى بود. الگويى كه در شرايط سخت اقليمى و فشار روز افزون دشمن خارجى به دست آمد.

اين جنبش براى مقابله با خطر خارجى كه سرزمينهاى اسلامى را مورد تهديد قرار داده بود، ضمن تشريك مساعى با جنبش ‍ مهدى سودانى ، با فراهم آوردن سربازان داوطلب ، شكستها و تلفات سختى را بر اشغالگران ايتاليايى وارد آورد. جانشينان (محمد بن على سنوسى ) (مانند (سيد احمد شريف سنوسى ) و (محمد سنوسى معروف به مهدى ) مبارزات ضد استعمارى جنبش را گسترش دادند.

اين جنبش پس از بيست سال جنگ و گريز در سال 1310 ه‍ . ش . با دستگيرى و اعدامِ عمر مختار، يعنى تنها رهبر بازمانده جنبش ‍ توسط سربازان ايتاليايى با شكست مواجه شد.(31)

جنبش سنوسى به علت ويژگيهايى چون وحدت گرايى ، انعطاف پذيرى و مداراگرى (بر خلاف وهابيت ) از همان آغاز طرفدارانى بسيار يافت و به فاصله اندكى الهام بخش جنبش مهدى سودانى گرديد. همچنين بعلت ويژگيهاى فوق به رغم كاهش ‍ جنبه ضداستعمارى تا امروز به حيات خود ادامه داده و ريشه عميقى در شمال آفريقا پيدا نموده است .(32)

جنبش مهدى سودانى توسط (شيخ محمداحمد عبدالله ) معروف به (محمدالمهدى ) يا (محمد احمد سودانى ) در كشور سودان شكل گرفت . اين جنبش داراى دو وجه مشترك با ساير جنبشهاى اسلامى گذشته بود : اول اين كه جنبش مهدى سودانى نيز با هدف مبارزه با انحطاط و استبداد داخلى مسلمانان و به منظور قيام عليه هجوم استعمار خارجى به وجود آمد. دوم اين كه اين جنبش همانند جنبشهاى اسلامى ديگر متاءثر از نهضتهاى گذشته اسلامى و بويژه جنبش سِنوسيه و سَلَفيه بود.(33)

جنبش مهدى گرايان براى تحقق اهدافى كه بر اساس آن به وجود آمده بود، با گردآوردن سربازانى از مردم تهيدست كه از ظلم سربازان انگليسى ، مصرى و اشراف سودانى به تنگ آمده بودند، بارها قواى انگليسى را شكست داد و سرانجام پس از پيروزى مهم و تاريخى بر قواى انگليسى و كشته شدن ژنرال گوردن و سربازان انگليسى كه موجب عزادار شدن ملكه ويكتوريا شد، و نيز پس از تصرف شهر خارطوم (پايتخت فعلى سودان ) دولت انقلابى خود را در سال 1264 ه‍ . ش . تشكيل دادند كه تا سال 1278 ه‍ . ش . به حيات خود ادامه داد.(34)

جنبش مهدى سودانى گر چه بر اساس عقايد صوفيانه شكل گرفته بود، امّا تفاوتهاى بارزى با طريقه هاى صوفيانه ديگر داشت . زيرا اين جنبش معتقد بود كه باب اجتهاد نبايد در مذاهب اربعه بسته باشد، چون قوام دين اسلام به پويايى اجتهاد حكومتى مستقل ، گسترش صنايع كوچك كه سرانجام آن ، دستيابى به خودكفايى بود، دست زدند.

نقش سيد جمال در آرا و انديشه هاى جنبش مهدى گرايان بيش از جنبش سنوسه بود. زيرا مهدى سودانى زمانى در جلسات درس سيد جمال در مصر شركت داشت و به صورت مستقيم از افكار سيد جمال بهره مند شده بود. همچنين سيّد جمال و عبده بيشترين نقش را در معرفى و انتشار افكار و اقدامات انقلابى جنبش مهدى سودانى در خارج از سودان بر عهده داشتند.(35)

جنبش مهدى سودانى در ارتقاى آگاهى مردم به منظور مقابله و مبارزه مستمر با استعمارگران همانند قيام (ملا عبدالله ) در فاصله سالهاى 12991278 ه‍ . ش . و جنبش آزاديخواهانه مردم سومالى مؤ ثر افتاد. جنبش محمد المهدى پس از او به وسيله فرزندانش (مانند عبدالرحمن المهدى ) و نوادگانش (مانند صادق المهدى ) با تشكيل احزاب و گروههايى چون ( حزب امت ) و ( گروه انصار) ادامه يافت . حزب امت و گروه انصار كه اشكال تعديل يافته جنبش و قيامِ مهدى سودانى است . هم اكنون در صحنه سياسى اجتماعى كشور سودان حضور دارند.(36)

( منبع:جنبشها و نهضتهاى سياسى اسلامى معاصر ، مركز تحقيقات سپاه)

[نویسنده]

نوشته ها