ترتولیانوس (Tertullianus)
۱٫ترتولیانوس (Tertullianus):
عصر شکوفایی کلام مسیحی به زبان لاتینی از قرن سوم میلادی شروع شد و اولین متفکر بزرگ آن ترتولیانوس (Tertullianus) (160-240) اهل شمال آفریقا بود که در سی سالگی به مسیحیت پیوست. او را نخستین پدر مدافع مسیحی در زبان لاتینی می خوانند. او در تمام عمر خود با آنچه بدعت می نامید، مخصوصاً عقاید گنوسیسی، مقابله کرد، ولی با وجود این کلیسای کاتولیک خود او را هم بدعت گذار خواند.
الف) مبارزه با فلسفه و عرفان؛
وی دشمن اصلی اعتقادات دینی را فلسفه می دانست. به دین فلسفی و یا کاربرد فلسفه در دین روی خوش نشان نداد. در مقابل گنوسیسیان که عرفان را عامل نجات در نظر می گرفتند، دینداری را در ایمان صرف می دانست. انتقاد از عقاید گنوسیسی را نقد آراء فلسفی می پنداشت. نظرش این بود که فلسفه علت بدعت گذاری در دین است؛ بخصوص نزد گنوسیسیان که می پنداشت از آن بهره ی بسیار برده اند. به اعتقاد گنوسیسیان فلسفه را با اعتقادات مسیحی جمع کرده اند و آراء التقاطی و خطای خود را شکل دادند. ترتولیانوس در پی کسب اعتقادات و ایمان خالص از فلسفه بود. به نظر او همان طور که پیامبران ایمان مسیحی را تبلور بخشیدند و شیوخ مسیحیانند، فلاسفه علت بدعتند. همه ی فلاسفه در امر سرگردانی فکری سهیمند و هیچ استثنایی در کار نیست. به نظر وی فیلسوفان حتی نتوانستند کمترین اعتقادات مسیحیان را درک کنند. در حالی که افلاطون در شناخت صانع و اثبات وجودش دچار مشکل بود، مؤمنان ساده ی مسیحی به وجود خدا یقین داشتند. اگر سخنان فلاسفه با آنچه مسیحیان می گویند، شباهت دارد، تصادف صرف است؛ زیرا با عقل نمی توان به حقایق دست یافت. ایمان امری غیرعقلانی و غیرقابل درک است و همین غیر قابل در بودن، آن را از عقل یقینی تر کرده است. به نظر ترتولیانوس حتی نمی توان از عقل برای توضیح و گسترش ایمان استفاده کرد. به مرگ پسر خدا بر روی صلیب، چون نوعی جنون است و عقلانی نیست، می توان اعتقاد داشت. ترتولیانوس همراه با تاتیانوس نماینده ی گرایش ضد فلسفه و خردگرایی یونانی در کلام مسیحی قرون نخست میلادی است. با اینکه ترتولیانوس از فلسفه بسیار انتقاد می کرد، ولی در بحثهای کلامی ناخودآگاه به فلسفه روی آورده و سخنانش رنگ رواقی به خود گرفته است.
ج) تجسد در اندیشه ترتولیانوس:
به نظر او همه چیز جسم است. برخلاف افلاطون و هم رأی با رواقیون معتقد بود که جوهر واقعی آن است که جسمانی باشد. دلیل اینکه روح با بدن متحد ست این است که روح نیز جسم است. برای ترتولیانوس جسم بر دو نوع است، یکی لطیف تر از دیگری است. جسم لطیف همان روح و عقل است که در رأس آن خداست. البته خداوند لطیف ترین جسم است. او درخشانترین جسم است که درخشان بودنش او را نادیدنی کرده است. ذات خداوندی عقل است که همان خیر و واحد نیز می باشد. چون خداوند عقل صرف است، نظام جهان نیز عقلانی است. او جهان را براساس عقل خود خلق کرد و نظم بخشید. ترتولیانوس در مقابل نظریه ی افلاطونی آفرینش ارواح قبل از خلقت ابدان و فرود آمدنشان در بدن، صریحاً از انتقال روح از طریق والدین دفاع کرد و دلیل همه گیر بودن گناه نخستین را همین امر می دانست، به این معنا که روح گناهکار آدم گناه را را به فرزندانش، یعنی به تمام آدمیان انتقال داده است.
د) تثلیث در اندشه ترتولیانوس؛
در موضوع تثلیث ترتولیانوس از بنیان گذاران سنت کلیسای کاتولیک، و لیکن بعدها رهبران کلیسای کاتولیک تبیین او را از تثلیث مورد انتقاد قرار دادند. او نیز مانند دیگر متفکران هم عصرش کوشید تا چگونگی وحدت خداوند و الوهیت مسیح و ارتباط او را با پدر تبیین کند. برای توصیف وحدت خداوند با واژه یونانی ousia (ذات یا جوهر) را به لاتینی به substantia ترجمه کرد. البته او لفظ جوهر را به معنای رواقی آن به کار برد و از معانی ای که این لفظ در فلسفه های افلاطونی و ارسطویی داشت دور شد. به عقیده ی و جوهر جنس یا چیزی است که موجودات از آن ساخته شده اند و جوهر خداوند آن چیزی است که خداوند از آن تشکیل شده و عامل وحدت در اوست. او برای تبیین چگونگی بسط وحدت در خداوند از واژه ی لاتینی persona (شخص) به عنوان معادل واژه های یونانی( hypostasis(اقنوم) و prospon (شکل – صورت) استفاده کرد. بدین ترتیب در نظر او خداوند یک جوهر است در سه شخص و برای نخستین بار لفظ trinitas (تثلیث) را در زبان لاتینی به کار برد. برای او منشأ پدر است و اصولاً هرگاه که از خدای واحد سخن می گفت منظورش پدر بود. هنگامی که به بررسی رابطه ی این سه شخص با کمک مسیح شناسی لوگوس می پرداخت، آرائی ابراز می کرد که چندان قابل جمع با یکدیگر نمی نمایند.
برای او خدای واحد یا پدر عالی ترین موجود است. او با سرمدی، نامحدود، نامولود و نامخلوق است. خدای واحد یک پسر دارد که کلمه ی اوست و از او صادر شده است. پسر نیز روح القدس را که از پدر دریافت کرده بود، از خود صادر کرد. پسر از پدر تولّد یافت تا فکر او را به مرحله ی عمل درآورد. کلمه، با صدر شدن از پدر، پسرِ مولود شد. کلمه در پدر و با پدر است. او همه چیز را در پدر دیده و شنیده است و قبل از همه چیز از پدر تولّد یافت. همان طور که نهال از ریشه و شعاع نور از خورشید زاده می شود و نهال از ریشه و شعاع نور از خورشید جدا نیست، پسر از پدر زاده شده و از او جدا نیست. بدین ترتیب پدر، پسر و روح القدس یک موجود و از یک جوهر واحدند. اما از طرف دیگر پسر را در مرتبه ای پایین تر از پدر قرار می دهد. با اینکه پدر و پسر از یکدیگر جدا نیستند، ولی یکی هم نیستند. این دو به واسطه ی مرتبه از یکدیگر ممتاز شده اند. پدر همه ی جوهر است، در حالی که پسر قسمتی از آن است. به این معنی که کلمه کلمه ی خداست و روح القدس روح خدا. اصولاً هیچ چیزی همان صاحبش نیست، ولی صاحب آن است. بنابراین، کلمه و روح القدس که از خدا نشأت می گیرند، خدایند، ولی با خدا، یعنی با پدر، یکی نیستند. خداوند هنگامی که خواست خلق کند، کلمه را به وجود آورد. ترتولیانوس «امثال سلیمان ۲۲:۸» را شاهدی برای مخلوق بودن حکمت الهی می دانست. در هر صورت تابعیت پسر نسبت به پدر با یافتن ظاهری مادی و اجرای مأموریت نزد انسانها کامل می شود.