تفتیش عقاید

عنوان : تفتیش عقاید The Inquisition

نویسنده : محمد ضیاء توحیدی

کلمات کلیدی : دادگاههای تفتیش عقاید، مجمع دفاع از دکترین ایمان، پاپ گریگوری نهم، فلیکس مانز، مایکل ستلر، جان هاس، جوردانو برانو، شکنجه

منبع: سایت پژوهشکده باقر العلوم (علیه السلام)

 

کلیسای کاتولیک در طول قرنهای متمادی، زعامت و رهبری جامعه مسیحی را بر عهده داشت اما وجود برخی انحرافات و سرپیچی فرقه­های نوپا از تعالیم کلیسای کاتولیک، یکپارچگی جامعه مسیحی و اقتدار کلیسا را به خطر انداخته بود.رهبران کلیسا برای مبارزه با این مسأله، به تفتیش عقاید مسیحیان و به دنبال آن، مجازات منحرفان پرداختند و از این طریق کوشیدند تا اقتدار کلیسای کاتولیک را حفظ نمایند.

عوامل شکل گیری تفتیش عقاید در کلیسای کاتولیک

در قرن یازدهم میلادی، کلیسای ارتودوکس شرقی، با جدایی از کلیسای کاتولیک روم، ضربه‏ای مهلک بر اقتدار این کلیسا وارد نمود. البته مسأله به اینجا ختم نشد و به مرور، گروهها و فرقه­های مختلفی به انتقاد از کلیسای کاتولیک پرداختند.

تشکیل فرقه­های متعدد، تشویش خاطر رهبران کلیسایی را به دنبال داشت.یکی از این گروهها، کاتارها در جنوب فرانسه بودند که خود را مسیحیان راستین می­دانستند.ظهور این گروه، نگرانی عمیقی را برای دستگاه پاپی به وجود آورد چه اینکه این فرقه، توانست از محبوبیت قابل توجهی برخوردار شود و میان اقشار ستمدیده و مستضعف، پیروانی را گرد خود آورد.[۱]

تأسیس فرقه­های جدید و تشتت در میان پیروان کلیسای کاتولیک، از یک سو پادشاهان و از دیگر سو، رهبران کلیسایی را دچار واهمه نمود چه اینکه تفرقه میان کلیسا، هرج و مرج و نزاع را به دنبال می­آورد.از همین رو، پادشاهان کشورهای مسیحی­نشین همراه و همسو با رهبران کلیسایی به فکر چاره­ای برای برون­رفت از این وضعیت افتادند که نتیجه­ی آن تشکیل دادگاههای تفتیش عقاید بود.

تأسیس دادگاههای تفتیش عقاید

اگرچه معمولا از پاپ گریگوری نهم به عنوان بنیان­گذار تفتیش عقاید یاد می­شود اما حقیقت آن است که تفتیش عقاید پیش از وی و در زمان پاپ لوکیوس سوم پا گرفته بود.وی در سال ۱۱۸۴میلادی، طی دستورالعملی اسقفان را موظف نمود تا در حوزه نظارتی خویش به تفتیش عقاید پرداخته و از رشد و توسعه بدعتها جلوگیری نمایند.[۲]

تشکیل رسمی دادگاههای تفتیش عقاید در دوره پاپ گریگوری نهم محقق گردید.در زمان وی، ژاک اول، پادشاه آراگون[۳]، در سال ۱۲۲۶میلادی ورود ملحدان و کفار را به قلمرو پادشاهی خویش ممنوع ساخت و به دنبال این اقدام، از پاپ گریگوری نهم درخواست نمود تا دادگاهی را تحت عنوان “دادگاه تفتیش عقاید”بر پا سازد.این پیشنهاد پادشاه، مورد موافقت پاپ قرار گرفت و از این زمان، دادگاههای تفتیش عقاید، به صورت رسمی آغاز به کار نمود.[۴]

این دادگاهها گسترش قابل توجهی یافت و در مناطق مختلف مسیحی­نشین بر پا گردید.اسپانیا، پرتغال، هلند، فرانسه و …همگی دارای دادگاههایی معروف بوده­اند که نامشان در صفحات تاریک قرون وسطی رقم خورده است.

تفتیش عقاید در کشورهای مختلف

چنانکه پیشتر گفتیم، تفتیش عقاید، صرف نظر از ایتالیا که تحت رهبری مستقیم پاپ قرار داشت، در مناطق مختلف اروپا تشکیل شده بود. در این بخش و به خاطر اختصار، تنها به دو محکمه دیگر معروف تفتیش عقاید در اروپای قرون وسطی اشاره می­کنیم:

اسپانیا: اسپانیا، از جمله کشورهایی بود که تفتیش عقاید در آن دیرتر از سایر مناطق، به وقوع پیوست اما بیش از دیگر کشورها دوام آورد و قرنهای متمادی، مردم این کشور، زیر تیغ تفتیش­گران قرار داشتند.دادگاه تفتیش عقاید اسپانیا را می­توان در خشونت، بی­همتا دانست.[۵]

هلند:دستگاه تفتیش عقاید، در کشور هلند نیز، دست کمی از اسپانیا نداشت، شهرت این دادگاه در خشونت تا بدانجا بود که این محکمه را “شورای مرگ”می­نامیدند.این دادگاه، نسبت به پروتستانها بسیار سخت­گیر بود و از نگاه دادگاه تفتیش عقاید این کشور، تمام پروتستانها بدعتگزار به حساب می­آمدند.

خشونت بی­حد و حصر دادگاه تفتیش در این کشور، مثال زدنی است. آنان گاهی اقدام به سوزاندن زبان متهمان می­کردند. هدف از این کار آن بود که در حال فریادزدن متهم نگون­بخت، شاید از وی صدایی جالب صادر شود و بر سرگرمی و تفریح رهگذران افزوده شود.[۶]

وظایف این دادگاهها

دادگاههای تفتیش عقاید می­بایست هر گونه تخلف از تعالیم کلیسای کاتولیک را مورد بررسی قرار داده و متهمان را به توبه وا می­داشتند. البته در بسیاری از موارد، توبه نیز کافی نبود و شخص گناهکار باید متحمل مجازاتهای مقرر می­گردید. در یکی از فهرستهای منتشره که در قرن پانزدهم میلادی در اسپانیا مورد استفاده مقامات دادگاههای تفتیش بود، گناهان ذیل به عنوان مواردی که باید مرتکبان آن تحت تعقیب قرار گیرند بر شمرده شده بود:

1. خدعه و دروغ و نسبت­دادن صفات نادرست به خداوند و سایر اولیاء الهی
2. سحر، جادوگری و غیبگویی در مراسم و آیینهای دینی
3. کمک گرفتن از اجنه و شیاطین
4. اصرار بر گناهانی که برای آنها مجازات در نظر گرفته شده بود.
5. انکار برتری رم و سر باز زدن از اطاعت پاپ
6. پناه دادن به بدعت­گزاران
7. مخالفت با نظام تفتیش عقاید
8. کفن و دفن ملحدان و کسانی که به جرم بدعت­گزاری از سوی دادگاهها محکوم شده­اند
9. خودداری کردن از ادای سوگند در دادگاهها در صورتی که از آنان خواسته شود

و … .[۷]

شیوه‏های مجازات

شیوه­های مجازات در این دادگاهها، بسیار متنوع بود.نوع، میزان و شدت شکنجه­ها در مناطق مختلف و در برهه­های مختلف زمانی کاملا متفاوت بود.پاپ لئوی نهم، با هر گونه آزار و اذیت بدعت­گزاران مخالف بود و در مقام مجازات، به تکفیر آنان بسنده می­نمود[۸] اما این شیوه، دوام چندانی نیاورد و از آن پس، شکنجه متهمان به عنوان اصل جدایی­ناپذیر دادگاهها، تلقی گردید. البته در اوایل فعالیت این دادگاهها، شکنجه و آزار متهمان، تنها در صورتی مجاز شمرده می‏شد که سبب خون­ریزی و یا جراحت دائمی نشود ولی این رویه نیز به زودی تغییر شکل داد و در سال ۱۲۵۶م، پاپ الکساندر چهارم، این قانون سخت­گیرانه! را لغو نمود.[۹]

به زودی دادگاههای تفتیش عقاید، در اعمال شیوه­های اعتراف­گیری از متهمان گوی سبقت را از یکدیگر در ربودند.

آنان ابتدا از متهم می­خواستند که به جرم خود اعتراف کند. در صورتی که وی از اعتراف، خودداری می­نمود دستور شکنجه وی صادر می­گردید.مأموران تفتیش، پیش از شکنجه به وی یادآور می­شدند که در صورت ایجاد جراحت، شکستگی اعضاء و یا حتی مرگ، تنها خود متهم، مسئول خواهد بود چه اینکه از اعتراف به گناه خویش، سر باز زده است.[۱۰]

سپس شکنجه­ها آغاز می­شد.خوراندن مقدار زیادی آب از طریق قیفی که در دهان متهم قرار می‏دادند، سوزاندن پاها، کشیدن بدن به حدی که اعضاء و مفاصل پاره شود، نشاندن بر روی چهارپایه­های فلزی داغ، کندن گوشت بدن با انبر داغ و شکستن استخوان با استفاده از گیره­های آهنی بخشی از مجازاتهای رایج این دادگاهها بود.[۱۱]

تصور عمومی، آن بود که اعتراف متهمان در زیر شکنجه، معتبر نخواهد بود.برای حل این مشکل، آنان ابتدا متهم را شکنجه می­کردند و سپس به مدت سه ساعت او را به حال خویش رها می­کردند و آنگاه از او می­خواستند تا به گناه خود اعتراف کند.در صورتی که از اعتراف خودداری می­کرد دوباره وی را شکنجه می­نمودند و باز پس از گذشت سه ساعت از وی می­خواستند تا به گناه خود اعتراف کند. مأموران از این طریق، می‏توانستند به نتیجه دلخواه خویش دست یابند و از متهمان در حالت عادی! اعتراف بگیرند.[۱۲]

در خصوص گناهانی که مجازات مرگ، برای متهم پیش­بینی شده بود، گناهکار را به جلاد می­سپردند. در این موارد رسم بر آن بود که اگر متهم به گناه خویش اعتراف می­نمود، در حق وی لطف می­گردید.در این حالت ابتدا متهم را خفه کرده و سپس جسد بی­جان او را می­سوزاندند. اما در صورتی که متهم، از اعتراف به گناه خویش و ابراز پشیمانی خودداری می­کرد، او را زنده می­سوزاندند.[۱۳]

در مورد دفن اجساد متهمان نیز رویکردهای متفاوتی وجود داشت.در برخی موارد، اجازه دفن بدن آنان داده نمی­شد.در این صورت اگر کسی از اقدام به دفن جسد فرد گناهکار می­نمود، تکفیر می­گردید و تنها راه رهایی از بخشایش، آن بود که مرده را از قبر در آورده و بدنش را دور می­انداخت.[۱۴]

قربانیان مشهور دادگاههای تفتیش عقاید

در مورد تعداد قربانیان این دادگاهها، آمار معتبر و دقیقی در دست نیست.گفته شده است که در طول فعالیت محکمه­های تفتیش عقاید، ۳۴۰ هزار نفر متحمل انواع شکنجه­ها گردیدند و ۳۲ هزار نفر نیز زنده در آتش سوختند.[۱۵]

در این مدت، افراد مشهوری از سوی این دادگاهها محکوم به مرگ گردیدند.برخی از شخصیتهای مشهور که توسط دستگاه تفتیش عقاید کشته شدند عبارتند از:

۱٫جان هاس.وی رهبری جنبش اصلاح دینی در چکسلواکی را بر عهده داشت.مقامات کلیسایی از وی دعوت کردند تا در شورای کنتانس (۱۴۱۴ – ۱۴۱۸م) شرکت کند اما پس از حضور وی، او را دستگیر و زنده­زنده در آتش سوزاندند.[۱۶]

2. ویلیام تیندل.تیندل در اقدامی شجاعانه، اقدام به ترجمه کتاب مقدس به زبان انگلیسی نمود. او به زودی دریافت که انگلستان مکان امنی برای فعالیتهای وی نیست و به همین دلیل به آلمان رفت، اما در سال ۱۵۳۵م توسط مقامات شهر آنتورپ دستگیر شد و یک سال بعد، در آتش سوزانده شد.[۱۷]

۳٫ژان دارک:وی دختری از طبقه پایین جامعه و فرزند کشاورزی فرانسوی بود. او در قرن پانزدهم، رهبری لشکر فرانسوی را در مقابله با سپاه انگلستان بر عهده گرفت.زمانی که انگلیسی­ها می­خواستند شهر اورلئان را به تسخیر خویش در آورند، وی با شجاعتی به نظیر، در مقابل آنان ایستادگی نمود و موفقیت قابل توجهی نیز کسب نمود.

او ادعا نموده بود که صدای میکائیل، فرشته مقرب الهی را شنیده که از او خواسته است، رهبری فرانسویان را در مبارزه با سپاه دشمن یعنی انگلیسی­ها بر عهده گیرد.همین ادعا سبب آن شد که انگلیسی­ها او را جادوگر خوانده و سوگند خوردند که به هر شکل ممکن او را دستگیر و مجازات نمایند.آنان نهایتا با استفاده از رشوه توانستند ژاندارک را گرفته و به محاکمه بکشانند.به زودی، ژاندارک در دادگاه تفتیش عقاید، به جادوگری متهم گردید و در مقابل دیدگان مردم سوزانده شد.[۱۸]

۴٫جوردانو برانو.او دانشمندی برجسته بود که در علم فلسفه، ریاضیات و ستاره شناسی، دارای شهرت بود.او در آثار خود، موضوع حرکت زمین به دور خورشید را مطرح نمود و به همین دلیل دستگیر گردید.دادگاه از وی خواست تا این نظریه را که با تعالیم کتاب مقدس ناسازگار تلقی می­شد، باز پس گیرد اما “برانو”امتناع ورزید.دادگاه تفتیش عقاید نیز او را به خاطر بدعت­گزاری محکوم و به آتش سوزاند.[۱۹]

5. فلیکس مانز. وی که از سران باپتیستها بود در سال ۱۵۲۷م دستگیر شد و در آب خفه گردید.[۲۰]

۶٫مایکل ستلر.او نیز که از رهبران باپتیستها به شمار می­آمد، در همان سال دستگیر و محکوم به اعدام گردید.دادگاه او را به سخت­ترین شکل شکنجه نمود. حکمی که دادگاه تفتیش عقاید در مورد وی صادر نمود، چنین بود:

«مایکل ستلر به جلاد سپرده شود تا او را به محل اعدام ببرد و زبانش را ببرد، آنگاه او را به گاری ببندد و با انبر تفتیده دو بار بخش‌هایی از بدنش را بکند ، پس از اینکه او به بیرون از دروازه برده شد پنج بار دیگر به همین شیوه بدنش دریده شود».پس از انجام این شکنجه­ها، جسد نیمه­جان ستلر را به عنوان یک بدعتکار، سوزاندند.[۲۱]

صرف نظر از این شخصیتها، که همگی طعم مرگ را چشیدند، تاریخ، محاکمه­های فراوان دیگری را نیز ثبت نموده است.

در این بخش و به جهت اختصار تنها به یک مورد بسنده می­کنیم:

*گالیله:گالیله، دانشمند بزرگ قرن هفدهم میلادی، به تبعیت از نگاه کوپرنیکی، اظهار داشت که نظریه زمین­محوری صحیح نیست و این زمین است که به دور خورشید می­گردد.این دیدگاه گالیله که مخالف با تعالیم کتاب مقدس دانسته می­شد، خشم مقامات کلیسا را بر انگیخت.دادگاه تفتیش عقاید او را مجبور نمود تا برای نجات از مجازات، نظریه خود را پس بگیرد.گالیله نیز که برای رهایی خویش، راه دیگری را نمی­دید مجبور گردید، نظریه خویش را پس گرفته و همسو با تعالیم کلیسایی، اعلام دارد: این خورشید است که به دور زمین می­گردد.[۲۲]

پشتوانه الهیاتی مجازاتها

از نگاه موافقان تفتیش عقاید، این رویکرد کلیسا یک وظیفه الهی بود که بر دوش رهبران مسیحی نهاده شده بود.کشتن گناهکاران، به قطع عضو فاسدی از بدن تشبیه می­گردید که باید آن را بی­هیچ تردیدی به دور انداخت تا بدین وسیله بتوان، بدن انسان را از فساد و تباهی در امان نگاه داشت.بر این اساس، مخالفان تعالیم کلیسایی همانند عضوی فاسد تلقی می­شدند که حضور آنان در جامعه، ممکن بود به حیات دینی کلیسا آسیب وارد کند.

یک اصلاح طلب کالونیست که خود از طرفداران اعمال فشار و اجبار در پذیرش اصول ایمانی بود اظهار می داشت:«آزادی مذهبی، اهریمنی‏ترین عقیده است، زیرا به این معناست که باید اجازه داد هر کس به گونه­ای که می­خواهد به جهنم برود!».[۲۳]

افول قدرت کلیسا و برچیده شدن دادگاهها

با افول قدرت کلیسای کاتولیک، به مرور زمان، این دادگاهها برچیده شد و شاید بتوان آخرین کشتارهای این محکمه­ها را به قرن ۱۸ میلادی باز گرداند[۲۴]چه اینکه پس از این تاریخ، دیگر کلیساها قدرت پیشین را نداشتند و استفاده ابزاری کلیساها از شکنجه متوقف گردید.

دادگاه تفتیش عقاید در عصر حاضر

گرچه با کاهش قدرت کلیسای کاتولیک، دادگاههای تفتیش عقاید نیز در اکثر کشورهای دنیا برچیده شد اما کلیسای کاتولیک، همچنان این دادگاه را بر پا داشته است.

این دادگاه که نام آن یادآور فجایع قرون وسطی بود در چند برهه تغییر نام داده است و نام کنونی آن “مجمع دفاع از دکترین ایمان” است.عنوان جدید، در سال ۱۹۶۵م، توسط پاپ پل ششم انتخاب گردید.

“مجمع دفاع از دکترین ایمان”امروزه از تنها حربه باقی­مانده یعنی تکفیر، همچنان استفاده می­کند.بر اساس قوانین مصوب، این دادگاه، در مواردی چند، می­تواند حکم به تکفیر افراد خاطی نماید. برخی از گناهانی که موجب تکفیر از سوی این دادگاه می­شود عبارتند از:

1. احضار یک اسقف (و به خصوص اسقف خود) به دادگاه غیر روحانی
2. پرخاش نسبت به اسقف اعظم و یا اسقف
3. هرگونه مانع شدن در اعمال قدرت یا داوری مجامع کلیسایی

ریاست این مجمع، تا مدتها بر عهده شخص پاپ بود اما امروزه، معمولا ریاست این مجمع بر عهده یکی از کاردینالهای برجسته واتیکان نهاده می­شود.[۲۵]

 

[۱] – بکراش، دبورا، تفتیش عقاید، ترجمه مهدی حقیقت­خواه، تهران، انتشارات ققنوس، ۱۳۸۴ش، چاپ دوم، ص ۲۰

[۲]- بکراش، دبورا؛ پیشین؛ ص ۲۱

[۳]- Aragon

[۴]- مارتینلی، فرانکو؛ تاریخ تفتیش عقاید؛ ترجمه ابراهیم صدقیانی، تهران، انتشارات جهان رایانه امین، ۱۳۷۸ش، چاپ اول، ص ۱۲

[۵]- بکراش، دبورا؛ پیشین؛ ص ۵۱ – ۵۲

[۶]- بکراش، دبورا؛ پیشین؛ ص ۸۹ – ۹۱

[۷]- مارتینلی، فرانکو؛ پیشین؛ ص ۱۳۸ – ۱۳۹

[۸]- دورانت، ویل؛ تاریخ تمدن، ترجمه ابوطالب صارمی و دیگران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۸ ه ش. چاپ ششم، ج ۴، ص ۱۰۴۴

[۹]- بکراش، دبورا؛ پیشین؛ ص ۴۴

[۱۰]- مارتینلی، فرانکو؛ پیشین؛ ص ۹۵

[۱۱]- ولف، کری؛ درباره‎ی مفهوم انجیلها؛ ترجمه محمد قاضی، انتشارات امیر کبیر، ۱۳۴۸ه‏ش، ص ۱۶۱ و بکراش، دبورا؛ پیشین؛ ص ۴۵ – ۵۰ و مارتینلی، فرانکو؛ پیشین؛ ص ۹۳ – ۹۷

[۱۲]- دورانت، ویل؛ پیشین؛ ص ۱۰۵۱

[۱۳]- ولف، کری؛ پیشین؛ ص ۱۶۱ – ۱۶۲

[۱۴]- دورانت، ویل؛ پیشین؛ ص ۱۰۴۸ – ۱۰۴۹

[۱۵]- ولف، کری؛ پیشین؛ ص ۱۶۵

[۱۶]- لین، تونی؛ تاریخ تفکر مسیحی؛ ترجمه روبرت آسریان، انتشارات فرزان، ۱۳۸۰ه‏ش، چاپ اول، ص ۲۳۰

[۱۷]- لین، تونی؛ پیشین؛ ص ۳۱۶ – ۳۱۹

[۱۸]- دورانت، ویل؛ پیشین؛ ج ۶، ص ۹۷ –۱۰۴

[۱۹]- بکراش، دبورا؛ پیشین؛ ص ۱۲۲ – ۱۲۳

[۲۰]- لین، تونی؛ پیشین؛ ص ۳۰۹ – ۳۱۰

[۲۱]- وان وورست، رابرت ای؛ مسیحیت از لابلای متون؛ ترجمه جواد باغبانی و عباس رسول‎زاده، انتشارات موسسه امام خمینی، ۱۳۸۴ ه ش، چاپ اول، ص ۳۲۱

[۲۲]- دورانت، ویل؛ پیشین؛ ج ۷، ص ۷۱۲ – ۷۱۳ و بکراش، دبورا؛ پیشین؛ ص ۱۲۴ – ۱۲۶

[۲۳]- فلاورز، سارا؛ اصلاحات؛ ترجمه رضا یاسایی، تهران، ققنوس، ۱۳۸۴ش، چاپ سوم، ص ۱۰۶ – ۱۰۷

[۲۴]- مارتینلی، فرانکو؛ پیشین؛ ص ۳۹۰

[۲۵]- عبدخدایی، مجتبی؛ واتیکان (کلیسای جهانی کاتولیک)؛ تهران، انتشارات بین­المللی الهدی، ۱۳۸۲ش، چاپ اول، ص ۹۶ – ۹۹