دیاتسارون

نویسنده : محمد بخارائی (رفایی) 

دیاتسارون واژه­ای یونانی به معنی “از چهار” است و اصطلاحا به مجموعه­ای اطلاق می‏شود که یکی از متون اولیه مسیحیت به حساب می‏آید و از تلفیق اناجیل اربعه (متی، مرقس، لوقا، یوحنا) بوجود آمده است با این تفاوت که مطالب آن در هم آمیخته شده است. چنین مجموعه­ای را نخست، شخصی بنام تاتیان[۱] (در انگلیسی tation، در فرانسوی tatien، در لاتین tatianus و درعربی طاطیانوس) که در سده دوم میلادی در بین النهرین می­زیست فراهم آورده است[۲]. وی که در حدود سال ۱۲۰ میلادی متولد شد چهار انجیل را به یکدیگر در آمیخت و از مجموع آنها سرگذشتی برای مسیح پدید آورد و نام آنرا دیاتسارون نهاد.

واژه شناسی

دیاتسارون از دو واژه «دیا» و «تسارون» ترکیب شده است. معنای جزء اول کلمه «با و در» و معنای جزء دوم «چهار» است. این کلمه­ی مرکب را در داروسازی اصطلاحا به داروهای مرکب چهارتائی گفته­اند، مانند “تریاک دیاتسارون”[۳] که در لغت به معجون چهارگانه ترجمه شده است.[۴]

دیاتسارون، انجیل در هم آمیخته

تاتیان مواضع چهار انجیل را طبق تقدم و تأخر تاریخی سرگذشتها و سخنان مرتب ساخت و تلاش کرد تا بعضی از تناقضاتی را که در اناجیل یافت می­شد بر طرف نماید. وی بدین منظور اناجیل چهارگانه را بصورت یک حکایت و داستان در آورد و مطالب تکراری را حذف نمود[۵]. برای مثال او نسب­­نامه­های متناقض متی و لوقا را حذف کرد و بهر حال آنچه او خلق نمود متفاوت با اناجیل چهارگانه بود.[۶]

تنها ۵۶ مورد از آیه­ها در اناجیل رسمی، قرین و نظیری در دیاتسارون ندارند که اغلب نسب­نامه و فقراتی راجع به زنا می­باشند. در نهایت این اثر حدود ۷۲ درصد از چهار انجیل را دربرگرفته است.[۷] می­توان گفت دیاتسارون عربی ۵۰ درصد انجیل مرقس، ۶۶ درصد انجیل لوقا، ۷۶٫۵ درصد انجیل متی و ۹۶ درصد انجیل یوحنا را دربردارد. از میان این ارقام می­توان نتیجه گرفت از مجمموع ۳۷۸۰ آیه در چهار انجیل دیاتسارون ۲۷۶۹ آیه را نقل قول نموده و ۱۰۱۱ مورد را حذف کرده است.[۸]

تعداد فصول ترجمه عربی دیاتسارون ۵۵ فصل است (که فصل آخر هم بسیار کوتاه است) و این از آن جهت که در میان یهودیان چنین مرسوم است که تورات را به ۵۴ پاراشا تقسیم می­کردند و در هر هفته از سال، یک پاراشا را می­خواندند مهم است.[۹]

در میان کلیسای کهن، اناجیل چهارگانه در ابتدا به صورت مجزا و جداگانه رواج داشته است و انجیل متی معروفترین اناجیل بوده است.[۱۰] از همین روی انجیل دیاتسارون دلیل و مدرکی برجسته می­تواند باشد [۱۱]بر اثبات اقتدار و نفوذی که اناجیل چهارگانه در میانه قرن دوم میلادی دارا بوده­اند.[۱۲] در نهایت انجیل دیاتسارون متن استاندارد کلیساهای سریانی زبان گشت تا پایان قرن پنجم میلادی که جای خود را به اناجیل چهارگانه داد.

تحلیل ونتیجه گیری

در مورد دیاتسارون مشکلات جدی و ناشناخته­ای وجود دارد که بسیار قابل مناقشه و در عین حال برای رسیدن به چگونگی نگارش اناجیل کنونی در جامعه مسیحیت کهن، بسیار حائز اهمیت است. به نظر می­رسد تاریخچه­ای که از دیاتسارون رواج دارد کاملا استاندارد نیست و اشکالاتی دارد.

باید به این نکته توجه کافی داشت که تأسیس کلیسای اولیه توسط حواریون عیسی مسیح در انطاکیه پایتخت سوریه­ی وقت اتفاق افتاده است. (اعمال ۱۱: ۲۶)

طبق باور رایج کلیسا در حدود سال ۱۷۰ میلادی یک مسیحی آشوری به نام “تاتیان”، انجیل­های چهارگانه را در هم می­آمیزد و آنها را به صورت یک داستان روایی متوالی در می­آورد، که برای مدت زیادی اگر نگوئیم انجیل رسمی، لااقل انجیل متعارف و مورد استفاده در کلیسای آشوری بوده است و قابل توجه است که این انجیل درهم­آمیخته، با اناجیل چهارگانه­ی سریانی متفاوت بوده است. اینکه آیا “تاتیان” انجیل مخلوط خود را که به دیاتسارون معروف است به یونانی تألیف نمود یا به زبان سریانی، روشن نیست[۱۳]، اما به نظر می­رسد وی این کار را در روم انجام داده است و زبان اصلی آن نیز یونانی بوده است. بخش­هایی از دیاتسارون به زبان یونانی در سال ۱۹۳۳ کشف شده است. به هرحال آنچه معلوم است اینکه دیاتسارون، زمانی که تاتیان به روم بر می­گردد، به زبان سریانی در اختیار کلیسا قرار می­گیرد، و این دیاتسارون سریانی به عنوان نسخه مجاز اناجیل در میان آنان بود تا زمانی که در قرن پنجم اناجیل مجزا جایگزین آن شد.[۱۴]

استفاده سریانی­زبانان از این انجیل و یک سؤال تاریخی

این بخش از تاریخ که “انجیل دیاتسارون” به مدت چند قرن، انجیل متعارف کلیساهای سریانی­زبان بوده بسیار حائز اهمیت است. حال چنانکه این مطلب صحیح است و تاتیان انجیل آمیخته را در چنین زمانی به سوریه معرفی نموده است آیا این به معنای این است که تا قبل از سال ۱۷۵ هیچ انجیلی در سوریه موجود نبوده است؟

در این باره دو احتمال وجود دارد:

۱-   تا قبل از ۱۷۵ هیچ انجیلی در سوریه وجود نداشته است.

۲-   انجیلهایی قبل ازاین زمان در سوریه وجود داشته است ولی در سال ۱۷۵ انجیل تاتیان جایگزین آن شده است.

گزینه اول احتمال موجهی نیست، چون سوریه بسیار نزدیک به نواحی اسرائیل است که از زمان قدیم یکی از مراکز مهم فعالیت­های تبلیغی مسیحیت بوده است.

گزینه دوم از امکان بیشتری برخوردار است. اما اگر چنین باشد آیا انجیلی که قبل از سال ۱۷۵ مورد استفاده بوده است چیست؟ و چرا آن با دیاتسارون جایگزین شده است؟

این تصور (به اشتباه یا درست) شایع است که اناجیل اربعه تا سال ۱۰۰ میلادی و احتمالا در سوریه نگاشته شده بودند. لذا یک سؤال بزرگ پدیدار می­شود که چرا ناگهان دیاتسارون در سوریه انجیل حکم­فرما و غالب شد و سایر اناجیل چنین موقیعتی را به دست نیاوردند؟

از آن جا که دیاتسارون در سوریه برای مدت زیادی رایج بوده است، آیا ممکن است این گونه فرض کنیم که دیاتسارون اولین انجیل پذیرفته در سوریه از ابتدا بوده است و نه از زمان تاتیان. آیا این ممکن است که بگوئیم تاتیان به واقع نویسنده دیاتسارون نبوده است، و شاید نمونه­های قدیمی دیگری از انجیل آمیخته، از همان ابتدا در سوریه متداول بوده است؟ (تحقیقاتی که به تازگی توسط دانشمندان انجام شده است این احتمال را مطرح می­کند که تاتیان دیاتسارون را بر اساس یک انجیل آمیخته قدیمی­تر مانند انجیل آمیخته یوستینیوس نگاشته است.)

بنا بر این توضیحات،به نظر می­رسد تصویری که در مورد دیاتسارون عموما مورد پذیرش است کمی با اشکال مواجه می­شود. لذا برای فرار از این اشکالات باید یکی از این راه­ها را انتخاب نمود.

۱-   چهار انجیل مجزا تا آن زمان نگاشته نشده بودند ، بلکه بعدا تألیف شدند.

۲-   دیاتسارون واقعا آنگونه که مورد تصور می­باشد نیست. دیاتسارون در واقع نشان دهنده یک انجیل بسیار قدیمی است و شاید قدیمی­ترین.

۳-   یک نمونه قدیمی از دیاتسارون انجیل حکمفرما و غالب در سوریه بوده است. مدتی بعد این نسخه مجددا ویرایش می­شود و این کار به تاتیان نسبت داده می­شود، وشاید به نادرست.

مطمئنا، این خیلی نمی­تواند واقع گرایانه باشد که بگوئیم تاتیان تازه مسیحی شده ناگهان در انتهای قرن دوم میلادی با نسخه­ای جدید از انجیل به سوریه رفت، و همگان اذعان و توافق نمودند که باید این نسخه را به عنوان انجیل حکمفرما و غالب در سراسر سوریه بپذیریم وآنچه را قبل در کلیسا استفاده می­نمودند به یکباره کنار گذاشتند[۱۵].

آیا دیاتسارون می­تواند انجیل بدعی باشد؟

بله، بعضی از نسخه­های دیاتسارون به وضوح انحرافات زیادی از الاهیات استاندارد کلیسای کاتولیک را نشان می‏دهد. نسخه­های دیاتسارون بیشتر نشان­دهنده مسیحیت دارای گرایش­های یهودی است. به عنوان مثال، وقتی اناجیل استاندارد کاتولیک را با نسخه­های دیاتسارون می­سنجیم، نسخه­های دیاتسارونی تمایل دارند عیسی را بیشتر یهودی و و وابسته به اجتماعی یهودی معرفی کنند.

در حدیثی از امام رضا (ع) نقل شده که به جاثلیق مسیحی فرمودند شما انجیل را فقط یک روز گم نکردید وگرنه آن همه اختلاف در آن نمی­بود. هنگامی که انجیل از میان شما ناپدید شد نصاری دور هم جمع شدند تا ببینند چه کنند. لوقا، مرقس، یوحنا و متی دور هم جمع شدند و این چهار انجیل را نوشتند لذا با هم اختلاف نمود. حال با توجه به این حدیث می­توان نتیجه گرفت در ابتدا انجیل یکتایی بوده که مفقود گردیده است و بعد چهار انجیل حدود سال ۸۰ میلادی نگاشته شده­اند. در سال حدود ۱۶۰ میلادی، دیاتسارون مجددا توسط تاتیان یافت و باز نشر می­شود اما تاریخ آن به ظاهر جدیدتر از اناجیل اربعه به نظر می­رسد و با توجه به تفاوتهای ویژه مانند انکار الوهیت عیسی مورد انتقاد شدید روحانیون کلیسای غربی که چهار انجیل مجزا داشتند قرار می­گیرد

لذا این مسئله دلیل اصلی می­تواند باشد بر اینکه چرا سران کاتولیک در نقاط مختلف دنیا تلاش نمودند نسخه­های دیاتسارون را سرکوب کنند. البته همه نسخه­های دیاتسارون از لحاظ کلیسای کاتولیک منحرف نیستند. بعضی از آنها مانند دیاتسارون عربی، از لحاظ الاهیاتی کاملا کاتولیکی هستند. این همچنین می­تواند دلیلی باشد بر اینکه این نسخه­های دیاتسارون که از لحاظ کلیسای حاکم بیشتر صحیح هستند محصولات بازبینی و تجدید نظرهای بعدی بوده­اند[۱۶].

تاتیان که بود؟

تاتیان دانشجویی مشتاق و علاقه­مند به ادبیات بود که اوقات خود را به تحقیق در فلسفه صرف می­نمود. اما تفکرات گیج­کننده یونان و آنچه ادبیات کفر به او به عنوان دین عرضه می­کرد متنفر شد. در همین حال با کتابهای مسیحیت آشنا شد و به طور سختی توسط آئینها و آموزه­های مسیحیت جذب شد. به نظر می­رسد وی مسیحیت را در رم پذیرفت و در همان جا با “جاستین[۱۷] شهید” آشنا شد و از راهنماییهای وی استفاده نمود. پس از مرگ جاستین او تحت تاثیر مکاتب عرفانی قرار گرفت و فرقه­ای را بوجود آورد که دارای اصول سخت و محکمی بودند و Encratities نامیده می­شدند به معنی «کنترل نفس» یا «اربابان خویش». این فرقه در حدود سال ۱۶۹ میلادی شکل گرفته و تاتیان چند سال پس از آن مرده است.[۱۸]

تاتیان از نظر عقیده فلسفی در ابتدا پیروی از افلاطون می­کرد و همیشه آرزو داشت با اصول عقاید و مبانی ادیان مختلف جهان آشنا شود. از این روی به جهان گشتن آغاز کرد. او چندی در شهر رم زیست، دیری نپائید که به سوی شرق رهسپار شد. وی در پایان عمر افکار خاصی ابراز می­داشت که نیمی از آن مبتنی بر اصول آئین مسیحیت و نیمی متخذ از عقاید فلسفی افلاطون بود. او به دو پروردگار(خدای نیکی­ها و خدای بدی­ها) قائل بود. از این نکته شاید بتوان گفت او مکتب زرتشت را هم پژوهش کرده بود،[۱۹] و به همین دلیل برخی پدران کلیسا، عقاید تاتیان را کفر آمیز می­دانسته­اند.

دیاتسارون عربی

تاتیان «دیاتسارون»را به به زبان یونانی و یا سریانی گرد آورد، افسوس که اینک اصل آن در دست نیست اما ترجمه عربی آن مربوط به قرن ۱۱ میلادی موجود است.[۲۰] مترجم عربی این کتاب دانشمند و طبیب بزرگ ابوالفرج عبدالله بن الطیب، معاصر “ابن سینا (متوفی ۴۳۴ق/۱۰۴۳م)” است. این نسخه عربی مبتنی به نسخه­ای سریانی از قرن نهم میلادی به قلم “عیسی­بن­علی متطیب (متوفی۲۵۹ق/۸۷۳م)” شاگرد “حنین­بن­اسحاق (متوفی ۸۷۳)” فیزیک­دان مشهور و نویسنده بوده است.[۲۱]

دیاتسارون فارسی

کهن­ترین دیاتسارون شناخته شده فارسی، مربوط به سده هفتم هجری/ سیزدهم میلادی است.

اصل این نسخه از میان رفته اما رونوشتی از آن از سده دهم هجری/شانزدهم میلادی بر جای مانده است. این دست­نوشته ارزشمند با شماره XVII(81) در کتابخانه مدیچئو لائورنتزیانا[۲۲] در فلورانس ایتالیا نگهداری می‏شود. معرفی جامع این اثر را جزپه مسینا در سال ۱۹۴۳م در قالب کتابی منتشر ساخت[۲۳] و سرانجام در سال۱۹۵۱٫م مسینا متن کامل دیاتسارون فارسی را به همراه ترجمه ایتالیایی منتشر کرد.[۲۴] البته معمولا چنین گفته می­شود که دیاتسارون فارسی بر گرفته از دیاتسارون سریانی نیست، بلکه تلاشی مستقل برای یکی‏کردن چهار انجیل است.

متون دیگر دیاتسارون

شخصی به نام افرایم (متوفی۳۷۳) Ephraem ، دیاتسارون را به سریانی شرح نموده است اما از این نوشته اثری تا قرن نوزدهم میلادی در دست نبوده است. البته نسخه­ای از ترجمه ارمنی آن موجود است[۲۵] که تاریخ آنها به ۱۱۹۵ میلادی باز می­گردد.[۲۶] در سال ۱۹۵۷،هشتاد درصد متن اصلی سریانی شرح افرایم بر دیاتسارون ،دوباره کشف شد.

بازسازی دیاتسارون

کسانی در طول تاریخ به دلیل اهمیت دیاتسارون، تلاش کردند بر اساس باقیمانده­های قطعه قطعه و نقل شده در تفاسیر و اسناد موجود اقدام به بازسازی دیاتسارون کنند. از جمله شخصی به نام اوربینا در سال ۱۹۵۹ سعی نمود تا قسمتهای پراکنده دیاتسارون را به شکل وساختار اصلی جمع آوری نماید و تحقیقات خود را در مقاله­ای منتشر ساخت[۲۷]. وی توانست همه نقل قولهای سریانی که قابل اسناد به تاتیان هستند را مورد استفاده قرار دهد، اما اینکه او تا چه مقدار موفق شده همه مدارک و جوانب را مورد بررسی و دقت قرار دهد و آیا اصلا به درستی به آنها پرداخته است یا خیر سئوالاتی است که هنوز قابل مناقشه می‏باشد.[۲۸]

سرانجام دیاتسارون

در بیرون از کلیساهای سریانی زبان، اثری از رواج دیاتسارون در تاریخ دیده نمی­شود ولی در میان کلیساهای سریانی زبان تا قرن پنجم میلادی به عنوان انجیل رواج داشته و توسط دانشمندان توضیح داده می­شده است. با وجود همه این شرایط شخصی به نام ربولا با بدعت­خواندن دیاتسارون همه نسخه­های آن را از بین برد هم مهم است.

دیاتسارون به طور نمونه توسط بعضی از پدران سریانی مانند افرایم به عنوان کتاب مقدس ذکر شده است. همچنین دیاتسارون توسط بعضی از پدران لاتین کهن ذکر شده است؛ شخصیتهایی مانند ترتولیان، نواطیان، و حتی گاهی توسط قدیس آگوستین. البته در همین زمان مورد اعتراض عده­ای از رهبران کلیسا واقع می­شود و تلاشهای شدیدی را بکار می­بندند تا این اثر را پامال کنند.

هیچ انجیل دیگری در قرون میانه در حد دیاتسارون ترجمه و گسترش نیافته بود، دیاتسارون به زبانهای سریانی، یونانی، لاتین، عربی، فارسی، هلندی میانه، توسکانی[۲۹] و ونتیانی[۳۰]، انگلیسی میانه و فرانسوی میانه، ترجمه و گسترش یافت.[۳۱]

 

[۱]- F.L. Cross (ed.), “Tatian,” in The Oxford Dictionary of the Christian Church (New York: Oxford University Press. 2005).

[۲]- این بر اساس اعتقادات رایج و شایع کلیسا می‏باشد که با سئوالات و مناقشات زیادی روبرو است و در بخش تحلیل و نتیجه­گیری بررسی خواهد شد.

[۳] –TheriaqueDiatessaron

[۴]- قاموس فرانساوی و عربی ،محمد النجاری بک، اسکندریه، ۱۹۰۳-جلد اول

[۵]- این گفتار طبق باور رایج و غالب کلیسا است که در بخش تحلیل و نتیجه گیری بررسی خواهد شد.

[۶]-Bart D. Ehrman, Misquoting Jesus: The Story Behind Who Changed the Bible and Why (HarperCollins, 2005).

[۷]-McFall, Leslie. “Tatian’sDiatessaron: Mischievous or Misleading?” Westminster Theological Journal 56 (1994): 87-114

[۸]-Tatian’s Diatessaron and the Analysis of the Pentateuch,” Journ. of Bibl. Lit., vol. ix., 1890, pt. ii., 201–۲۱۵

[۹] – امام رضا(ع) نیز در مناظره­ی خود با جاثلیق به این سنت در میان مسیحیان اولیه که در هر شنبه، یک فصل از انجیل را در کلیسا می­خوانده­اند، اشاره می­فرماید.

[۱۰]- Stephen L Harris, Understanding the Bible (Palo Alto: Mayfield, 1985)

[۱۱]-این مطلب طبق اعتقاد رایج کلیسا است که در بخش تحلیل و نتیجه گیری بررسی خواهد شد.

[۱۲] – F.L. Cross (ed.), “Diatessaron,” in The Oxford Dictionary of the Christian Church (New York: Oxford University Press. 2005)                      

[۱۳]- E. Ferguson, Doctrinal Diversity: Varieties of Early Christianity (Routledge, 1999), 278.

[۱۴]- THE NEW TESTAMENT DOCUMENTS: Are they Reliable?_, by F. F. Bruce (1959)

[۱۵]- Yuri Kuchinsky | Toronto | http://www.globalserve.net/~yuku/bbl/bbl.htm

[۱۶]-source: http://www.peshitta.org/forum/viewtopic.php?f=17&t=191&start=0&st=0&sk=t&sd=a

[۱۷] – نام وی در فارسی به شکل ژوستین و یوستینیوس نیز درج می­شود.

[۱۸]-Schaff, Philip. Fathers of second Century: Hermas, Tatian…, (۱۸۱۹-۱۸۹۳) introductory note to Tatian the Assyrian

[۱۹] – Histoire du Chritianisme, Par Dom Charles Poulet, Paris, 1932, vol. I.

[۲۰] – see Syrian chritian in Encyclopedia of Religion and Ethics-Hastings, vol XII, 80, p 171

[۲۱] – Peter M. Head, Tatian ‘s Christology and it’s influence on the composition of the Diatessaron, Tyndale Bulletin 43/1, 1992, pp 121-137

[۲۲] –Laurenziana

[۲۳] –Gaseppe Messina, Notiziasu um DiatessaronPersianoTradotto dal Siriaco, Roma, 1943

[۲۴]-Messina, DiatessaronPersiano, Roma, 1951

[۲۵] – Published at Venice in 1836

[۲۶] – The Gospel of Peter, The Diatessaron of Tatian,…-Schaff, Philip(1819-1893). Introduction to TheDiatessaron of Tatian by REV. HOPE W. HOGG, B.D.

[۲۷]- Trama e carattere del diatessaron di tatiano, in ocp xxv,1959

[۲۸]- “Recontructing the diatessaron” , Robert Murry S.J..The Heythrop Journal

Volume 10, Issue 1, pages 43–۴۹, January 1969

[۲۹] – منطقه­ای در مرکز ایتالیا

[۳۰] – زبان رایج مردم منطقه ونتو در ایتالیا

[۳۱]- http://en.wikipedia.org/wiki/Diatessaron#Vernacular_harmonies_derived_from_the_Diatessaron

منبع: سایت پژوهشکده باقر العلوم (علیه السلام)