فحطر فی ذهنی التوجه الی دراسه هذا الموضوع دراسه عمیقه نصاً و فتوی مع سبر عمق التاریخ و الاحادیث، للاطلاع علی جذور هذه المسأله، علی ضوء اصول الفریقین و کتبهم.

ثم یعرف بعد – التتبع و التحقیق – ان استحباب صوم عاشوراء الذی ینوه باستحبابه و انه من المسلمات یعرف انه لم یکن کما یقال، و ذلک ان الروایات عندنا متعارضه و کذلک فتاوی الفقهاء و ان کان المشهور هو الاستحباب علی وجه الحزن و لکن – فی المقابل – لنا من یقول بالحرمه او یمیل الیه، کما یوجد من یقول بالکراهه و من یحمل الصوم الوارد فی عاشورا. علی المعنی اللغوی- و هو الامساک – لکن الی العصر لا الغروب. هذا بالنسبه الی الفقهاء الامامیه. و اما العامه: فیری بعض الصحابه کراهه الصوم یوم عاشورا کعبد الله بن عمر و عبد الله بن مسعود و غیرهما.

و یری البعض الاخر: حرمه ذلک او وجوبه قال عیاض: « کان بعض السلف یقول: کان فرضاً و هو باق علی فرضیته لم ینسخ. » عمده القاری ۱۱: ۱۱۸٫ شرح الزرقانی ۲: ۱۷۸٫ و هم اهل المدینه حیث کان هذا رأیهم الی عام ۴۴ و ۵۷ بالهجره عام قدوم معاویه الیها علی ما یظهر من روایه البخاری.

هذا و قد سمعنا من بعض علماء السنه فی بلوشستان الایرانیه انهم یصومون حزناًعلی الامام الحسین (ع)و هو موافق لرای المشهور عندنا و ان لم نعثر علی دلیل لهم فی هذا المجال.

و لایهمنا ان نبدی الرای هنا بقدر ما یهمنا عرض الراء والادله کی یستخلص المحقق خلال هیمنته و اشرافه علی هذه الدراسه رأیه الفقهی.

و قد حاولنا هنا مناقشه الاسناد و بعض الفتاوی و الاراء علی قدر الحاجه.

هذا و لاندعی انا قدمنا جدیداً الی المکتبه الفقهیه الاسلامیه اذ الفضل لمن سبق من سلفنا الصالح کیف لا و قد تناولت موسوعاتهم الفقهیه و رسائلهم العملیه فی جمله ما تناولته هذا الموضوع و بیان حکمه بالتفصیل کالسید الطباطبائی فی الریاض، و المحدث البحرانی فی الحدائق و المحقق القمی فی الغنائم و الفاضل النرافی فی المستند. و المحقق النجفی فی الجواهر و السید الخوئی فی المستند والسید الخونساری فی جامع المدارک و الشیخ الوالد – الطبسی – فی ذخیره الصالحین و غیرهم.

و لکن مع ذلک لم نعثر- رغم التتبع و الفحص- علی رساله او کتاب خصص بهذا الموضوع و افرد له غیر ما عن السید محمد بن السید عبدالکریم الطباطبائی جد السید محمد مهدی بحر العلوم. و ما عن الشیخ احمد آل طعان و هو کما یلی:

۱- رساله فی صوم یوم العاشورا، للسید محمد بن السید عبدالکریم الطباطبائی البروجردی جد سیدنا بحر العلوم، ذکرها حفیده فی حاشیه المواهب. الذریعه الی تصانیف الشیعه ۱۵: ۱۰۱٫ الرقم ۶۶۸٫

۲- جواب المسأله العاشورائیه فی تفسیر عاشوراء و حکم الصوم فیه و تعیین ساعه بعد العصر، یستحب فیها الافطار، للشیخ احمد هو الشیخ احمد بن الشیخ الصالح آل طعان القطیفی، وُلد عام ۱۲۵۱ه$ توفی عام ۱۳۱۵ه$ فی البحرین و کان من تلامذه العلامه الانصاری و له رساله فی ترجمته -ای ترجمه استاذه-

و اما ولده: فهو العالم المصنف الشیخ محمد صالح. المتوفی بالحائر عام ۱۳۳۳ه$. الذریعه ۴: ۱۶۵ / الرقم ۸۱۹ و ج ۵: ۱۹۰٫ بن صالح، ذکره ولده: الشیخ محمد صالح الذریعه الی تصانیف الشیعه ۵: ۱۹۰ / الرقم ۸۸۰ و قد تم طبعها عام ۱۴۱۹ه$ ضمن مجموهه ا لرسائل الاحمدیه ج ۲- تحقیق و نشر دارالمصطفی لأحیاء التراث، بقم المقدسه. کما عثرنا علی مقالات نشرت فی المجلات و الصحف:

۱- تحقیق فی صوم یوم عاشورا- للاستاذ حسن توفیق السقاف نشرتها مجله الهادی بقم المقدسه. فی عددها الثانی للسنه السابعه عام ۱۴۰۱ه$.

۲- « یوم عاشورا » فی اللغه و التاریخ و الحدیث، للشیخ محمد هادی الغروی الیوسفی، نشرتها رساله الثقلین بقم المقدسه فی عددها الثانی، للسنه الاولی.

۳- « پیشینه عاشورا » مقاله بالفارسیه. للشیخ رضا الاستاذی، نشرتها مجله « پیام حوزه » بقم المقدسه فی عددها الاول و الثانی من السنه الثانیه.

و فی الختام: نسأل الله تعالی ان یوفقنا لخدمه الدین الحنیف، و لمذهب اهل بیت النبی (ص)الکریم، انه سمیع مجیب.

کما نرجوا السماح ممن وقف علی الثغرات العلمیه فیه والعصمه لاهلها.

نجم الدین الطبسی

قم المقدسه – الحوزه العلمیه

۱۵ / ج ۱ / ۱۴۱۹هـ ق

عاشوراء فی اللغه:

۱- الخلیل بن احمد: « عاشوراء الیوم العاشر من المحرم، و یقال: بل التاسع… » العین ۱: ۲۴۹٫

۲- الازهری: « قال اللیث: و یوم عاشوراء هو الیوم العاشر من المحرم. قلت: و لم اسمع فی امثله الاسماء اسماً علی فاعولا، الا احرفا قلیله. قال ابن برزج: الضارورا: الضراء و الساروراء: السراء والد الولاء: الداله… » تهذیب اللغه ۱: ۴۰۹٫

۳- ابن درید: « عاشوراء یوم سمی فی الاسلام و لم یعرف فی الجاهلیه و لیس فی کلامهم فاعولا ممدوداً الا عاشوراء… » الجمهره فی لغه العرب ۴: ۲۱۲٫

۴- ابن منظور: « عاشوراء و عشوراء ممدودان: الیوم العاشر من المحرم و قیل التاسع… » لسان العرب.

۵- الفیروز آبادی: « العاشوراء و العشوراء و یقصران و العاشور: عاشر المحرم او تاسعه. » القاموس المحیط ۲: ۸۹٫

۶- الزبیدی: « العاشوراء قلت: المعروف تجرده من أَل: و العشوراء ممدودان و تقصران و العاشور عاشر محرم و قد الحق به تاسوعا… » تاج العروس ۳: ۴۰۰٫

۷- الهروی: « فی حدیث ابن عباس: لئن بقیت الی قابل لاصومن التاسع، قال ابو منصور یعنی عاشوراء کأنه تأول فیه عشر الورد، أنهاتسعه ایام و العرب تقول وردت الابل عشراً اذا وردت یوم التاسع… » الغریبین ۱: ۲۵۴٫ انظر: معیار اللغه ۱: ۴۶۵٫ و ۲: ۸۸٫ و اقرب الموارد ۱: ۷۷ و ۲: ۷۸۴٫

۸- الطریحی: « یوم عاشوراء – بالمد والقصر- و هو عاشر المحرم و هو اسم اسلامی و جاء عشوراء بالمد مع حذف الالف، التی بعد العین… » مجمع البحرین ۳: ۴۰۵٫

۹- العینی: « اشتقاقه من العشر الذی هو اسم للعدد المعین و قال القرطبی عاشوراء معدول عن عاشره للمبالغه و التعظیم و هو فی الاصل صفه للیله العاشر لانه مأخوذ من العشر الذی هو اسم الفعل و الیوم مضاف الیها، فاذا قیل یوم عاشوراء فکانه قیل یوم اللیله العاشره الا انهم لما عدلوا به عن الصفه غلبت علیها الأسمیه فاستغنوا عن الموصوف فحذفوا اللیله و قیل مأخوذ من العشر بالکسر فی اوراد الابل تقول العرب وردت الابل عشراً اذا وردت الیوم التاسع وذلک لأَنهم یحسبون فی الظماء یوم الورود. فاذا قامت فی الرعی یومین ثم وردت فی الثلاثه قالوا وردت ربعاً و ان رعت ثلاثاً و فی الرابع وردت خمساً… و علی هذا القول یکون التاسع عاشوراء…. » عمده القاری ۱۱: ۱۱۷- انظر فتح الباری ۴: ۲۸۸٫ ارشاد الساری ۴: ۶۴۶٫

عاشوراء و جذورها الروائیه:

یظهر من بعض النصوص ان هذا الاسم له جذور فی الروایات و ان هذه التسمیه اما لاجل اکرام عشره من الأنبیاء بعشر کرامات:

علی ما فی حاشیه الجمل – بلا مایشیر الی مصدر له – و اما لاجل تسمیه الله عزوجل یوم استشهاد ابی عبدالله بیوم عاشوراء – علی ما رواه الطریحی ضمن روایه تفضیل امه محمد علی سائر الامم بعشر.

۱- قال الشیخ سلیمان: « سمی بذلک لان عشره من الانبیاء اکرموا فیه بعشر کرامات. »

ثم انه استند الی روایه مرسله اخذها من بعض کتب الوعظ و لم یذکر اسمه. حاشیه الجمل علی شرح المنهج ۲: ۳۴۷٫

۲- الطریحی: « و فی حدیث مناجات موسی و قد قال یا رب لم فضلت امه محمد علی سائر الامم؟ فقال الله تعالی: فضلتهم لعشر خصال، قال موسی: و ما تلک الخصال التی یعملونها حتی امُر بنی اسرائیل یعملونها؟

قال الله تعالی: الصلاه و الزکاه و الصوم و الحج و الجهاد و الجمعه و الجماعه و القرآن والعلم و العاشوراء.

قال موسی: یا رب و ما العاشورا؟ قال: البکاء و التباکی علی سبط محمد و المرثیه و العزاء علی مصیبه ولد المصطفی، یا موسی ما من عبد من عبیدی فی ذلک الزمان بکی او تباکی و تعزی علی ولد المصطفی الّا وکانت له الجنه ثابتاً فیها. و ما من عبد انفق من ماله فی محبه ابن بنت نبیه طعاماً و غیر ذلک، درهماً او دیناراً الا بارکت له فی دارالدنیا، الدرهم بسبعین و کان معافاً فی الجنه، و غفرت له ذنوبه.

و عزتی و جلالی ما من رجل او امرأه. سال دمع عینیه فی یوم عاشوراء و غیره قطره واحده الا و کتب له اجر مأته شهید. » مجمع البحرین ۳: ۴۰۵٫

اقول: و مضمونها حق و علیها شواهد کثیره من روایات و النصوص، و لکن لم نعثر علی هذا النص بالخصوص فی مصادر اخری، اضف الی ذلک ارسالها. ولعلها هی المرسله التی اشار الیها فی حاشیه الجمل، من دون ایراد التفصیل.

ثم انه یفهم منها – بغضَّ النظر عن السند – سبق هذه الکلمه علی مجی الاسلام و انه کان فی الامم السالفه و عرَّفها الله عزوجل للانبیاء. فلا وجه لدعوی اللغویین کابن درید و ابن الاثیر و الطریحی – من أنها اسم اسلامی و لم یعرف قبل ذلک کیف و قد ثبت صوم الیهود فی هذا الیوم و التعظیم له – بل و النصاری کما یظهر من الروایه رسله التی ینقلها الفیومی ان النصاری کذلک کانت تعظُم هذا الیوم و لکن رغم التتبع لم نعثر علی مصدر هذا النص فی غیر کتابه و لا عرف للنصاری تعظم صوم لهذا الیوم.

و نص الروایه التی نقلها الفیومی: « ان رسول الله صام عاشورا، فقیل له: ان الیهود و النصاری تعظمه فقال: اذا کان العام المقبل صمناالتاسع. » المصباح المنیر: ۱۰۴ – اقول انه قد ینفرد بنقل احادیث لم یعثر علیها فی غیر کتابه و قد اشرنا الی بعضها فی کتابنا مواردالسجن: ۵۰۳٫

الا ان یقال ان تعظیمهم لهذا الیوم او صومهم فیه، لایلازم التسمیه بالعاشورا – انذاک – و معرفتهم له بهذا الاسم.

عاشورا هل هو التاسع ام العاشر من المحرم؟

المشهور عندنا ان عاشورا هو الیوم العاشر من المحرم کما صرح بذلک العلامه الحلی (ره)فی المنتهی و المحقق القمی (ره)فی الغنائم و العلامه المجلسی (ره)فی المرآه. و هو قول اکثر اهل السنه، و جماهیر السلف و الخلف منهم. کما افاده العسقلانی فی فتح الباری و الشوکانی عن النووی. و عن ابن عباس – فی احدی روایتیه – انه هو العاشر من المحرم علی ما نقله عبد الرزاق فی مصنفه، عنه.

و روی عنه ایضا انه الیوم التاسع. ولا یهمنا الخلاف بعد ما کان مشهوراً عندنا و به روایات کثیره و متبعاً عند جماهیر العامه.

آراء فقهائنا:

۱- العلامه الحلی (ره ): « یوم عاشورا هو الیوم العاشر من المحرم و به قال سعید بن المسیب و الحسن البصری. و روی عن ابن عباس انه قال: انه التاسع من المحرم و لیس بمعتمد، لما تقدم فی احادیثنا انه یوم قتل الحسین (ع) و یوم قتل الحسین (ع) هو العاشر بلا خلاف.

و روی الجمهور عن ابن عباس، قال رسول الله (ص) یصوم یوم عاشورا العاشر من المحرم، و هذا ینافی ما روی عنه اولاً. » منتهی المطلب ۲: ۶۱۱٫

۲- المحقق القمی (ره ): « المعروف من المذهب ان عاشوراء هو یوم العاشر من المحرم لانه یوم قتل الحسین و لا خلاف انه کان فی عاشر محرم… » غنائم الایام ۶: ۷۸٫

۳- العلامه المجلسی (ره ): « قال بعد روایه زید النرسی عن الصادق (ع ): من صامه کان حظه من صیام ذلک الیوم خط ابن مرجانه و آل زیاد… » قال:… یدل علی ان عاشورا هو العاشر کما هو المشهور… » مراه العقول ۱۶: ۳۶۲٫

اراءالعامه:

۱- البغوی: « اختلف العلماء فی یوم عاشوراء قال بعضهم: هو الیوم العاشر من المحرم و قال بعضهم: هو الیوم التاسع و روی عن ابن عباس انه قال: صوموا التاسع و العاشر. و به قال الشافعی و احمد و اسحاق. » التهذیب ۳: ۱۹۱٫

۲- العسقلانی: « اختلف اهل الشرع فی تعیینه، فقال الاکثر هو الیوم العاشر. » فتح الباری ۴: ۲۸۸٫

۳- الشوکانی: « عن النووی: ذهب جماهیر السلف و الخلف ان عاشوراء هو الیوم العاشر من المحرم… » نیل الاوطار ۴: ۲۴۵٫

۴- عبد الرزاق: «…. عن ابن عباس، قال: یوم عاشوراء العاشر. » المصنف ۴: ۲۸۸، ح ۷۸۴۱٫

اقول: و ممن یری انه هو التاسع – من فقهاء العامه – هو ابن حزم. المحلی ۷: ۱۷٫

هل کان النبی (ص) یحب موافقه الیهود؟

یری زین الدین الحنفی و هکذا العسقلانی – من علماء السنه – ان النبی (ص) کان یحب موافقه اهل الکتاب فی صیامهم – حیث ان هذا المؤلف بعد ان قسَّم صیام النبی (ص) علی اربع حالات، قال الحاله الثانیه ان النبی (ص) لما قدم المدینه و رأی صیام اهل الکتاب له و تعظیمهم له و کان یحب موافقتهم! فیما لم یؤمر به صامه، و امر الناس بصیامه، واکد الامر بصیامه و الحث علیه حتی کانوا یصِّومونه اطفالهم. » لطائف المعارف: ۱۰۲٫

و قال العسقلانی: « و قد کان یحب موافقه اهل الکتاب فیما لم یؤمر فیه بشی و لا سیما اذا کان فیما یخالف فیه اهل الاوثان. » فتح الباری ۴: ۲۸۸٫

و الملاحظ هو ان زین الدین الحنفی یؤکد علی ان النبی (ص) کان یحب موافقتهم و بالتالی وافقهم و حثَّ الناس علی ذلک!!!

و هذا یناقض ما رواه هو و غیره عن ابن عباس عن النبی (ص) من ان صیام عاشورا کان لمخالفه الیهود:

« صوموا عاشوراء و خالفوا فیه الیهود… » السنن الکبری ۴: ۴۷۵٫

فکیف یجتمع هذا النص مع ما ستظهره الحنفی و العسقلانی – من حب موافقه النبی (ص) لهم!!

کما انه یناقض ایضاً ما ورد عن یعلی بن شداد عن ابیه قال رسول الله صلوا فی نعالکم و خالفوا الیهود. » المعجم الکبیر ۷: ۲۹۰، ح ۷۱۶۵- المستدرک علی الصحیحین ۱: ۲۶۰ – صححه الذهبی.

و فی روایه اخری: لا تشبهوا بالیهود. » المعجم الکبیر ۷: ۲۹۰، ح ۷۱۶۴٫

و هل هذا الصوم المدعی الا تشبه بهم و قد نهینا عن التشبه بهم بل صرح القاضی فی شرح قوله: « لاصومن التاسع » بان ذلک لعله علی طریق الجمع مع العاشر لئلا یتشبه بالیهود. » عمده القاری ج ۱۱: ۱۱۷٫

و هکذا فی المحیط: « کره افراد یوم عاشورا بالصوم لاجل التشبه بالیهود. » عمده القاری ج ۱۱: ۱۱۷٫

ثم هل یجوز لنا ان نشارک الیهود او النصاری ببعض اعیادهم و صیامهم بحجه اننا احق بموسی او بعیسی منهم!؟ ثم لا ندری ما هذه المحاوله من البعض فی ربط المفاهیم الاسلامیه و احکامها و سننها و ادابها و عقائدها، بسنن اهل الکتاب و احکامهم و عاداتهم؟ و لماذا و ما هو السر – فی دعوی – بل التظاهر بالتنسیق بین الرسول الاعظم (ص) و اهل الکتاب خاصه الیهود – و للاسف نری احادیث – منسوبه الی النبی (ص) فی الصحاح و مضمونها ان النبی (ص )یصدق و یتعجب صحیح البخاری ۳۰۰:۴٫ کتاب التوحید: « جاء حبر من الیهود فقال انه اذا کان یوم القیامه جعل الله السموات علی اصبع و الارضین علی اصبع و الماء و الثری علی اصبع و الخلائق علی اصبع ثم یهزَّهن ثم یقول: انا المالک انا المالک فلقد رأیت النبی یضحک حتی بدت واجد تعجباً و تصدیقاً لقوله… » من قول حبر من الیهود، و ان الیهودی حینما یمّر بالنبی یطلب النبی (ص) الجامع الصحیح للترمذی « مر یهودی بالنبی فقال: یا یهودی حدثنا، فقال کیف تقول یا اباالقاسم اذا وضع الله السموات علی ذه… » منه ان یحدثه!!

و ان امراه یهودیه تعلم النبی سنن النسائی ۴: ۱۰۴ / باب التعّوذ من عذاب القبر: « ان عایشه قالت: دخل علَّی رسول الله و عندی امراه من الیهود و هی تقول: انکم تفتن یهود فی القبور، فارتاع رسول الله و قال انما یفتتن الیهود و قالت عایشه فلبثنا لیالی ثم قال رسول الله: انه اوحی الّی انکم تفتنون فی القبور… » قضایا فتنه القبر!! و ان تمیم الداری النصرانی: « حدثنی حدیثاً وافق الذی کنت احدثکم عن مسیح الدجال… فانه اعجبنی حدیث تمیم انه وافق الذی کنت احدثکم عنه و عن المدینه…. » صحصیح مسلم ۴: ۳۳۷ – قدم علی رسول الله تمیم الداری فاخبر رسول الله انه رکب البحر فتاهت به سفینته فسقط الی جزیره فخرج الیها یلتمس الماء فلقی انساناً یحجُّر بشعره… و فی اخر: فلما قضی رسول الله صلاته جلس علی المنبر و هو یضحک فقال: لیلزم کل انسان مصلاه ثم قال: اتدرون لم جمعتکم…

حکم صوم عاشوراء قبل نزول صوم رمضان:

اختلف فقهائنا فی حکم صوم عاشورا قبل نزول آیه صوم رمضان و هل انه کان واجباً ام لا؟

فاختار الاول المحقق النجفی فی الجواهر، و المحقق القمی فی الغنائم، و مال الیه السید الطباطبائی فی المدارک.

و اکتفی السبزواری فی الذخیره. و العلامه الحلی فی التذکره و المنتهی بنقل الخلاف.

کما ان مفاد بعض روایاتنا هو الاول – اعنی الوجوب – و اما العامه فعن ابی حنیفه انه کان واجباً و ظاهر مذهب الشافعی، هو انه یکن واجباً و علیه اکثر العامه کما عن النووی و للشافعی قولان، و لاحمد روایتان.

الروایات:

۱- الفقیه: « سأل محمد بن مسلم وزراره بن اعین ابا جعفر الباقر (ع) عن صوم یوم عاشوراء. فقال: کان صومه قبل شهر رمضان فلما نزل شهر رمضان ترک. » من لا یحضر الفقیه ۲: ۵۱٫ الرقم ۲۲۴٫ عنه وسائل الشیعه ۱۰: ۴۵۹ ب ۲۱ ح ۱٫

عبر المجلسی الاول عن هذه الروایه بالصحیح و فسر عاشوراء بالعاشر من المحرم و قال: ربما تطلق علی التاسع منه ایضا. » روضه المتقین ۳: ۲۴۶٫

اقول: و لا ظهور فیها فی الوجوب – کما اشار الیه المجلسی قائلاً: « کان صومه – ای وجوبه او استحبابه. قوله: ترک، ای نسخ. » روضه المتقین ۳: ۲۴۷٫

۲- الکافی: « الحسن بن علی الهاشمی، عن محمد بن موسی، عن یعقوب بن یزید، عن الحسن بن علی الوشاء، قال: حدثنی نجبه بن الحارث العطار، قال: سألت اباجعفر عن صوم عاشوراء فقال: صوم متروک بنزول شهر رمضان و المتروک بدعه.»

قال نجبه، فسالت ابا عبد الله من بعد ابیه عن ذلک فاجابنی بمثل جواب ابیه ثم قال اما انه صوم یوم ما نزل به کتاب و لا جرت به سنه الا سنه آل زیاد بقتل الحسین. » الکافی ۴: ۱۴۶ / ح ۴- عنه وسائل ا لشیعه ۱۰: ۴۶۱ / ب ۲۱ / ح ۵٫ التهذیب ۴: ۳۰۱ / ح ۹۱۰- الاستبصار ۲: ۱۳۴٫

عبّر المجلسی الاول عن هذا الحدیث بالقوی فقال: « و یؤیده ما رواه الکلینی فی القوی. » روضه المتقین ۳: ۲۴۷٫

و الروایه کسابقها لا ظهور لها فی الوجوب – قبل النسخ – و لکن قد یقال بالظهور فی الوجوب بقرینه المقابله بینه و بین نزول صوم شهر رمضان، حیث انه واجب.

قال المجلسی الثانی: « یدل علی انه کان واجباً قبل نزول صوم شهر رمضان. و قال بعض الاصحاب: لم یکن واجباً قط. » مراه العقول ۱۶: ۳۶۰٫

اراء فقهائنا:

۱- العلامه الحلی: « اختلف فی صوم عاشوراء هل کان واجباً ام لا؟ فقال ابوحنیفه: انه کان واجباً و قال آخرون: انه لم یکن واجباً و للشافعی قولان و عن احمد روایتان.

احتج الموجبون بما روت عائشه: ان النبی (ص) صامه و امر بصیامه فلما افترض رمضان کان هو فریضه و ترک عاشوراء. فمن شاء ترکه.

و ایضاً فان رسول الله کتب الی اهل العوالی هو ضیعه بینها و بین المدینه اربعه امیال و قیل ثلاثه امیال. معجم البلدان ۴: ۱۶۶٫ انه من اکل منکم فلیمسک بقیه یومه، و من لم یأکل فلیصم، و هذا یدل علی وجوبه و احتج الاخرون: بما رووه عن معاویه انه سمع یوم عاشوراء علی المنبر یقول: یا اهل المدینه این علماءکم و سمعت رسول الله یقول: هذا یوم عاشوراء لم یکتب الله علیکم صیامه… و قد رودفی احادیثنا ما یدل علیها… » منتهی المطلب ۲: ۶۱۱- مثله: تذکره الفقهاء ۶: ۱۹۲٫

۲- المحقق النجفی: « و منه یعلم ان صومه کان واجباً… » جواهر الکلام ۱۷: ۱۰۷٫

۳- المحقق القمی: « ان الظاهر من الاخبار انه کان واجباً قبل نزول شهر رمضان ثم ترک. » غنائم الایام ۶: ۷۸٫

۴- السید العاملی: « اختلف فی صوم عاشوراء هل کان واجباً ام لا؟ و المروی فی اخبارنا انه کان واجباًقبل نزول صوم شهر رمضان و ممن روی ذلک زراره و محمد بن مسلم.. » المدارک ۶: ۲۶۸٫

۵- السبزواری: « و اعلم انه اختلف فی صوم عاشوراء هل کان واجباً ام لا؟ و فی بعض اخبارنا انه کان واجباً قبل نزول صوم شهر رمضان و صوم کل خمیس و جمعه… » ذخیره المعاد: ۵۲۰٫

۶- المجلسی: « عن المنتقی: و فی هذه السنه – الاولی للهجره – صام ای رسول الله عاشوراء و امر بصیامه. بحارالانوار ۱۹: ۱۳۰٫

اقول: لم یتبنی الفقهاء فی اقوالهم – جانباً علی ما نعلم و انما اکتفوا بنقل الخلاف و مفاد الروایات، الا المحقق القمی حیث استند الی ظاهر الروایات و ان مفادها الوجوب.

ثم ان العلامه المجلسی اکتفی بنقل کلام المنتقی من دون ای تعلیق.

آراء الفقهاء السنه:

۱- العینی: « اختلفوا فی حکمه اول الاسلام، فقال ابو حنیفه کان واجباً و اختلف اصحاب الشافعی علی وجهین: اشهرهما انه لم یزل سنّه من حین الشرع و لم یک واجباً قط فی هذه الامه و لکنه کان یتاکد الاستحباب فلما نزل صوم رمضان صار مستحباًدون ذلک الاستحباب.

الثانی: کان واجباًکقول ابی حنیفه و قال عیاض: کان بعض السلف یقول: کان فرضاًو هو باق علی فرضیته لم ینسخ. و انقرض القائلون بهذا، و حصل الاجماع علی انه لیس بفرض انما هو مستحب. » عمده القاری ۱۱: ۱۱۸٫ مثله المجموع ۶: ۳۸۳٫

۲- ابن قدامه: « اختلف فی صوم عاشوراء هل کان واجباً؟ فذهب القاضی الی انه لم یکن واجباًو قال: هذا قیاس المذهب و استدل بشیئین. وروی عن احمد انه کان مفروضاً.. » المغنی ۳: ۱۷۴٫

۳- الکاسانی: « و صوم عاشوراء کان فرضاً یومئذ… » بدائع الصنایع ۲: ۲۶۲٫

۴- القسطلانی: « ذیل حدیث انا احق بموسی منکم فصامه و امر بصیامه قال: فیه دلیل لمن قال: کان قبل النسخ واجباً، لکن اجاب اصحابنا بحمل الامر هنا علی تاکد الاستحباب… » ارشاد الساری ۴: ۶۴۹٫

۵- العسقلانی: « و یؤخذ من مجموع الاحادیث انه کان واجباًثم یأت بادله سنه لاثبات دعواه. » فتح الباری ۴: ۲۹۰٫

۶- الزرقانی فی شرح قوله: « فمن شاء صامه. » قال لانه لیس متحتماًفعلی هذا لم یقع الامر بصومه الا فی سنه واحده و علی القول بفرضیته فقد نسخ و لم یرد انه جدد (ص) للناس امرا بصیامه بعد فرض رمضان بل ترکهم علی ما کانوا علیه من غیر نهی عن صیامه فان کان امره بصیامه قبل فرض رمضان للوجوب ففی نسخ الاستحباب اذا نسخ الوجوب خلاف، مشهور و ان کان للاستحباب کان باقیا علی استحبابه.

و فی الاکمال: قیل کان صومه فی صدر الاسلام قبل رمضان واجباًثم نسخ علی ظاهر هذا الحدیث.

و قیل کان سنه مرغباً فیه ثم خفف فصار مخیراًفیه و قال بعض السلف لم یزل فرضه باقیا لم ینسخ وانقرض القائلون بهذا و حصل الاجماع الیوم علی خلافه وکره ابن عمر قصد صیامه… » شرح الزرقانی ۲: ۱۷۸٫

هل الیهود تصوم یوم عاشوراء؟

ان المتسفاد من مراجعه التاریخ و کلمات اللغو یین و الفقهاء و المحققین و غیرهم ان مدار السنه عند الیهود لیست قمریه بل شمسیه و لم یکن صومهم فی عاشوراء و لا فی محرم کما ان الیوم الذی غرق فیه فرعون لم یتقید بکونه دائماً هو عاشوراء المحرم. و انما هو فی الیوم العاشر من شهر هم الاول: تشری، و یسمونه یوم کیپور « kipur » – ای الکافره و هو الیوم الذی تلقی فیه الاسرائیلیون اللوح الثانی من الشریعه.

ثم علی الفرض – البعید انه اتفق ذلک الیوم مع قدوم النبی (ص) الکریم المدینه و عاشوراء المحرم فهو محض اتفاق.

اضف الی ذلک ان کیفیه الصوم عندهم ایضا تختلف عن الصوم عندنا فانهم یصومون من غروب الشمس الی غروبها فی الیوم التالی.

و علیه فلا وجه و لا اساس لما نسب فی المرویات الی النبی (ص) من ان صوم عاشوراء کان ذا اصل یهودی و انهم کانوا یصومونه فی هذا الیوم.

و لنعرض بعض الاقوال فی هذا الشأن:

۱- قال الدکتور جواد علی: « و یقصدون بصوم الیهود یوم عاشوراء ما یقال له « یوم الکفاره » و هو یوم صوم و انقطاع و یقع قبل عید المظال بخمسه ایام ای فی یوم عشره تشری و هو یوم الکبور « kipur » و یکون الصوم فیه من غروب الشمس الی غروبها فی الیوم التالی و له حرمه کحرمه السبت و فیه یدخل الکاهن الاعظم قدس الاقداس لاداء الفروض الدینیه المفروضه فی ذلک الیوم. » المفصل فی تاریخ العرب ۶: ۳۳۹٫ دارالملایین – انظر کتاب المقدس ۲: ۲۶۶۰٫

۲- و قال السقاف: « فی واقعنا الحاضر لانجد ای یهودی بصوم فی العاشر من محرم او یعده عیداًو لم یوجد فی السجلات التاریخیه ما یشیر الی انهم صاموا فی العاشر من محرم او عدوه عیداًبل الیهود یصومون یوم العاشر من شهر تشرین و هو الشهر الاول من سنتهم فی تقویمهم و تاریخهم الا انهم لا یسمونه یوم عاشوراء بل یوم او عید کیپور. » مجله الهادی ۷ ع ۲: ۳۷٫

۳- و قال محمود باشا الفلکی فی تقویم العرب قبل الاسلام: « یظهر ان الیهود من العرب کانوا یسمون ایضا عاشوراء و عاشور الیوم العاشر من شهر تشری الذی هو اول شهور سنتهم المدنیه و سابع شهور السنه الدینیه عندهم.

و السنه عند الیهود شمسیه لا قمریه فیوم عاشوراء الذی کان فیه غرق فرعون لا یتقید بکونه عاشر المحرم بل اتفق و قوعه یوم قدوم النبی. » دائره المعارف البستانی ۱۱: ۴۴۶٫

۴- قال السقاف ایضا: « ان للیهود تقویماًخاصاًبهم یختلف عن تقویمنا العربی الاسلامی اختلافاًبیناً و یبتدی بشهر (تشری) ثم (حشران) و ینتهی بشهر (ایلول) و هو الشهر الثانی عشر، و فی کل سنه الکبیسه یضاف الیها شهر واحد حتی یکون للسنه الکبیسه ثلاثه عشر شهراً و هو شهر (آذار الثانی) الذی یتخلل بین آذار الشهر السادس و بین نیسان الشهر الثامن و یکون (آذار الثانی) الشهر السابع و عدد ایام السنه فی السنوات العادیه ۳۵۳ او ۳۵۴، او ۳۵۵ یوما و فی الکبیسه ۳۸۳ او ۳۸۴ او ۳۸۵ یوماًو التقویم الیهودی المستعمل الان شهور قمریه و سنواته شمسیه. » مجله الهادی ۷ ع ۲:۳۶٫

۵- و قال ابو ریحان هو محمد بن احمد الخوارزمی الحکیم الریاضی الطبیب المنجم المعروف کان فیلسوفا عالماً بالفسلفه الیونانیه و فروعها و فلسفه الهنود و برع فی علم الریاضیات و الفلک بل قیل انه اشهر علماء النجوم و الریاضیات من المسلمین کان معاصراً لابن سینا و بینهما مراسلات و ابحاث کان اصله من بیرون بلد فی السند و سافر الی بلاد الهند اربعین سنه اطلع فیها علی علوم الهنود. و اقام مده فی خوارزم و اکثر اشتغاله فی النجوم و الریاضیات و التاریخ و خلف مؤلفات نفیسه منها الاثار الباقیه عن القرون الخالیه الفه لشمس المعالی قابوس. حکی انه کان مکباًعلی تحصیل العلوم متفنناً علی التصنیف لا یکاد یفارق یده العلم و عینه النظر و قلبه الفکر و کان مشتغلاًفی تمام ایام السنه الا یوم النیروز و یوم المهرجان…. » الکنی والالقاب ۱: ۷۸٫: « تشرین و هو ثلاثون یوماً… و فی الیوم العاشر منه صوم الکبور و یدعی العاشوراء و هو الصوم المفروض من بین سائر الصیام فانها نوافل و یصام هذا الکبور من قبل غروب الشمس من الیوم التاسع بنصف ساعه الی ما بعد غروبها فی الیوم العاشر بنصف ساعه تمام خمس و عشرین ساعه…. و صومه کفاره لکل ذنب علی وجه الغلط. و یجب علی من لم یصمه من الیهود القتل عندهم و فیه یصلی خمس صلوات و یسجد فیها. » الاثار الباقیه: ۲۷۷٫

۶- و قال العلامه الشعرانی: « اعلم ان یوم عاشوراء کان یوم صوم الیهود و لا یزالون یصومون الی الان و هو الصوم الکبیر لعل الصحیح: کبور. و وقته الیوم العاشر من الشهر الاول من السنه و لما قدم رسول الله المدینه کان اول الیهود مطابقاً لاول المحرم و کذلک بعده الی ان حرم النسیی و ترک فی الاسلام و بقی علیه الیهود الی زماننا هذا فتخلف اول سنه المسلمین عن اول سنتهم و افترق یوم عاشوراء عن یوم صومهم و ذلک لانهم ینسئون الی زماننا فیجعلون فی کل ثلاث سنین سنه واحده ثلاثه عشر اشهراًکما کان یفعله العرب فی الجاهلیه فصام رسول الله و المسلمین یوم عاشورا کما کانوا یصومون و قال نحن اولی بموسی… الی ان نسخ وجوب صومه بصوم رمضان و بقی الجواز… » الوافی (الهامش ۲: ۱۱۴ ).

اقول: قدوم النبی (ص) و هجرته الی المدینه المنوره کانت فی ربیع الاول تاریخ الطبری ۲: ص ۳ – الکامل فی التاریخ ۲: ۵۱۸ (لاثنی عشره لیله خلت من ربیع الاول یوم الاثنین) بحارالانوار ۱۹: ۱۰۴ – فتح الباری ۴: ۲۸۹٫ لا فی محرم و معه کیف یطابق سنه الیهود لقدوم النبی (ص) و لمحرم؟؟

ثانیاً المعروف ان النبی (ص) لم یصم عاشوراء الّا سنه واحده کما سیأتی الاشاره الی ذلک و معه کیف یقول السید الشعرانی: « و کذلک بعده الی ان حرم النسیی … »

ثالثاً یبدو من کلامه ان صومه کان واجباً الی ان نسخ بصوم رمضان، مع ان الامر مختلف فیه عندنا و عند العامه ایضاً کما مر فالظاهر ان العلامه الشعرانی تبنی جانباًمن دون ارائه ای مستند و دلیل.

اقول: سوف یتضح انه تخطیط اموی للتغطیه علی قضیه کربلاء، و ما صدر من الجرائم الاانسانیه بحق اهل بیت الرسول.

حکم صوم عاشوراء

وردت روایات متعارضه بشان هذا الصوم، ففی بعضها کفاره سنه و ان یوم عاشوراء یوم البرکه و النجاه و ان النبی (ص) کان یأمر حتی الصبیان بالامساک و الصیام کما فی التهذیب و الکافی و الجعفریات و فی بعضها الاخر: ما ینافی هذا اذ مفاده: انه صوم متروک و فی بعض اخر انه منهی عنه و فی اخر انه بدعه و ما هو یوم صوم و فی بعض اخر انه صوم الادعیاء او ان حظ الصائم فیه هو النار، و فی بعض ان النبی (ص) ما کان یصومه.

هذا ما فی کتبنا الروائیه:

و اما السیره العملیه للائمه الطاهرین فالجدیر بالذکر هو انه لم یعهد منهم و لا من أصحابهم الصوم فی هذا الیوم کما صرح به السید الخوئی فی تقریر بحث استاذه فلو کان مستحباًلما استمر المعصوم علی ترک هذا المستحب.

و اما فی کتب السنه: فالروایات عندهم مختلفه اذ مفاد کثیر منها الاستحباب و التاکید علی الصوم و اخری: تغایرها اذ فیها ان النبی (ص) ما کان یصوم یوم عاشوراء او انه لم یأمر به بعد نزول صوم شهر رمضان کما فی البخاری و مسلم و سائر کتب السنن و قد جمعها الهیثمی فی زوائده و ضعّف اسانید اکثرها.

و فیما یلی عرض الروایات:

الروایات من طرقنا:

۱- مادل منها علی المنع:

۱- الفقیه: « سأل محمد بن مسلم و زراره بن اعین ابا جعفر الباقر عن صوم یوم عاشوراء، فقال: کان صومه قبل شهر رمضان فلما نزل شهر رمضان ترک. » من لا یحضره الفقیه ۲: ۵۱ / ح ۲۲۴٫ عنه الوسائل ۱۰: ۴۵۲ / ب ۲۱ / ح ۱٫

عبر عنه المجلسی الاول بالصحیح. قوله کان صومه: ای وجوبه او استحبابه و قوله: ترک ای نسخ. » روضه المتقین ۴: ۲۴۷٫

اقول: علی القول بان الصوم کان واجباً ثم عرض النسخ یرد البحث الاصولی: و هو اذا نسخ الوجوب هل یبقی معه الجواز ام لا؟

والمراد بالجواز اما بالمعنی الاعم و هو غیر التحریم و اما بالمعنی الاخص و هو الا باحه. فالمعروف هو عدم دلاله دلیل الناسخ و لا دلیل المنسوخ علی بقاء الجواز فتعیین احد الاحکام الاربعه بعد نسخ الوجوب یحتاج الی دلیل.

کما لا مجال لا ثبات الجواز من خلال استحباب الجواز الذی کان ضمن الوجوب و کان بمنزله الجنس له فیما لم نقل بأصتصحاب الکلی القسم الثالث. و یطلب التفصیل من مظانه. انظر الکفایه: ۱۴۰٫

۲- الکافی: علی بن ابراهیم عن ابیه، عن نوح عن شعیب النیسابوری عن یاسین الضریر عن حریز عن زراره عن ابی جعفر و ابی عبدالله قالا: لا تصم فی الوافی: لاتصومن. فی یوم عاشوراء و لا عرفه بمکه و لا فی المدینه و لا فی وطنک و لا فی مصر من الامصار. » الکافی ۴: ۱۴۶ / ح ۳٫ عنه الوسائل ۱۰: ۴۶۲ / ب ۴۱ / ح ۶٫

قال المجلسی: الحدیث مجهول، و حمل علی ما اذا اشتبه الهلال او ضعف عن الدعاء و النهی علی الکراهه. » مراه العقول ۱۶: ۳۶۰٫

اقول: و ان کان هذا الحمل خلاف الظاهر و لکن یصار الیه بقرینه النهی عن صیام عرفه الذی لا شک فی عدم حرمته.

۳- و فیه: الحسن بن علی الهاشمی عن محمد بن موسی عن یعقوب بن یزید عن الحسن بن علی الوشاء، قال: حدثنی نجبه بن الحارث العطار، قال: سألت: ابا جعفر عن صوم یوم عاشورا فقال: صوم متروک بنزول شهر رمضان و المتروک بدعه قال: نجبه فسألت ابا عبد الله من بعد ابیه عن ذلک فاجابنی بمثل جواب ابیه ثم قال: اما انه صوم یوم ما نزل به کتاب و لا جرت به سنّه الا سنه ال زیاد بقتل الحسین بن علی صلوات الله علیهما. » الکافی ۴: ۱۴۶ / ح ۴٫ عنه الوسائل ۱۰: ۴۶۱ / ب ۲۱ / ح ۵٫ التهذیب ۴: ۳۰۱ / ح ۹۱۰٫ الاستبصار ۲: ۱۳۴٫

عبر عنه المجلسی الاول: بالقوی، فقال: و یؤیده ما رواه الکلینی فی القوی روضه المتقین ۳: ۲۴۷٫ و عبر عنه المجلسی الثانی: بانه مجهول.

و قال: قوله صوم متروک یدل علی انه کان واجباً قبل نزول صوم شهر رمضان. و قال بعض الاصحاب: لم یکن واجباًقط.

قوله: و المتروک بدعه: یدل علی انه نسخ وجوبه و رجحانه مطلقاً الا ان یقال: غرضه انه نسخ وجوبه و ما نسخ وجوبه لا یبقی رجحان الا بدلیل اخر کما هو المذهب المنصور و لم یرد ما یدل علی رجحانه الا العموبات الشامله له و لغیره. فاذا صام الانسان بقصد انه من السنن او مندوب الیه علی الخصوص کان مبتدعاً، لکن الظاهر من الخبر عدم رجحان لا خصوصاً ولا عموماً. » مراه العقول ۱۶: ۳۶۰٫

و رماه فی الملاذ بالمجهولیه – فقال: مجهول. » ملاذ الاخیار ۷: ۱۱۷٫

۴-و فیه: عن الحسن بن علی الهاشمی، عن محمد بن الحسین عن محمد بن سنان عن ابان کتب فی هامش الوسائل: فی نسخه: ابان بن عبد الملک ۱۰: ۴۶۰ عن عبدالملک قال: سألت ابا عبد الله عن به صوم تاسوعا و عاشوراء من شهر المحرم فقال: تاسوعا یوم حوصر فیه الحسین و اصحابه رضی الله عنهم بکربلاء و اجتمع علیه خیل اهل الشام و اناخوا علیه ای ابرکوا ابلهم و لعل المراد هنا: انهم احاطوا به و احکموا حصارهم. و فرح ابن مرجانه و عمر بن سعد بتوافر کثره الخیل و العِده و العُده.

الخیل و کثرتها و استضعفوا فیه الحسین و اصحابه و ایقنوا ان لا یاتی الحسین ناصر و لا یمّده اهل العراق بابی المستضعف الغریب ثم قال: و اما یوم عاشوراء فیوم اصیب فیه الحسین صریعاً بین اصحابه و اصحابه صرعی حوله (عراه) افصوم یکون فی ذلک الیوم؟ کلا و رب البیت الحرام و ما هو یوم صوم و ما هو الا یوم حزن و مصیبه دخلت علی اهل السماء و اهل الارض و جمیع المؤمنین و یوم فرح و سرور لابن مرجانه و آل زیاد و اهل شام غضب الله علیهم و علی ذریاتهم و ذلک یوم بکت علیه جمیع بقاع الارض خلا بقعه بالشام فمن صامه او تبرک به حشره الله مع آل زیاد ممسوخ القلب مسخوط علیه و من ادّخر الی منزله ذخیره اعقبه الله تعالی نفاقاً فی قلبه الی یوم یلقاه و انتزع البرکه عنه و عن اهل بیته و ولده و شارکه الشیطان فی جمیع ذلک الکافی ۴: ۱۴۷ / ح ۷٫ عنه الوسائل ۱۰: ۴۵۹ / ب ۲۱ / ح ۲٫٫

قال الفیض: بابی المستضعف الغریب: ای فدیت بابی الحسین اذ کان مستضعفاً غریباً. « من ادخر الی منزله ذخیره. » اشار به الی ما کان المتبرکون بهذا الیوم یفعلونه فانهم کانوا یدخرون قوت سنتهم فی هذا الیوم تبرکاًبه و تیمناً و یجعلونه اعظم اعیاد هم لعنهم الله. » الوافی ۱۱: ۷۳ / ح ۱۰۴۳۷٫

قال المجلسی: « ضعیف علی المشهور، و یدل علی ان عاشوراء هو العاشر کما هو المشهور و یدل علی کراهه صوم یوم التاسوعا ایضاً. » مراه العقول ۱۶: ۳۶۲٫

تحقیق فی سند الروایه:

لعل ضعف الروایه لاجل محمد بن سنان و انه ضعیف غال یضع الحدیث لا یلتفت الیه کما عن ابن الغضائری و انه مطعون فیه لا تختلف العصابه فی تهمته و ضعفه و من کان هذا سبیله لا یعتمد علیه فی الدین کما عن الشیخ المفید مصنفات الشیخ المفید: ۹٫ جوابات اهل الموصل فی العدد و الرؤیه. و ان ما یختص بروایته و لا یشرکه فیه غیره لا یعمل علیه کما عن الشیخ الطوسی الاستبصار ۳: ۱۲۴٫ تسمیه المهر. و انه لا یستحل ایوب بن نوح الروایه عنه الکشی: ۳۸۹٫ لکن نقول ان الفضل روی عنه و اجاز لاخرین روایه احادیثه بعده و ان الکشی فی عنوانه الثانی و الرابع اقتصر علی اخبار مدحه. و ان النجاشی قال فی اخر کلامه: یدل خبر صفوان علی زوال اضطرابه.

و ان المفید: قد وثقه فی الارشاد. و ان الشیخ الطوسی و ان ضعفه فی التهذیبین و الفهرست و رجاله لکنه جعله فی کتاب الغیبه من ممدوحی اصحاب الائمه و روی اخبار مدحه. کما ان جمعاً من العدول و الثقات روواعنه کیونس بن عبدالرحمن و الحسین بن سعید الاهوازی و اخیه و الفضل بن شاذان و ابیه و ایوب بن نوح و محمد بن الحسین بن ابی الخطاب و غیرهم. و هذا یدل علی اعتبار اخباره ان لم یدل علی حسنه فی نفسه فاخباره معتبره الا ما کان فیها غلوا او تخلیطاً و هذه الروایه لم یظهر علیها اثار الغلو و التخلیط بل مؤیده بروایات اخری فلا نری مانعاً من الاخذ بهذه الروایه و العمل بها.

اما لو کان الضعف لاجل ابان فالظاهر هو ابن تغلب او ابن عثمان او ابن عبد الملک انظر معجم رجال الحدیث ۱۶: ۱۳۸٫ فعلی الاول فلا کلام فی جلالته و علی الثانی: فقد عدّه الکشی من السته الذین اجتمعت العصابه علی تصحیح ما یصح عنهم انظر تنقیح المقال ۱: ۵٫ ان السید الخونساری عبر عن روایه عبدالملک بالصحیحه ظاناً رحمه الله، أنها عن زراره و محمد بن مسلم. بالصحیحه « انظر جامع المدارک: ۲۲۶٫ و علی الثالث: فهو حسن الحال کما قاله المامقانی المصدر.. فلم یبق ایراد فی السند.

۵- و فیه: الحسن بن علی الهاشمی و عن محمد بن عیسی بن عبید قال: حدثنی جعفر بن عیسی اخوه، قال: سألت الرضا عن صوم عاشوراء و ما یقول الناس فیه فقال: عن صوم ابن مرجانه تسألنی؟ ذلک یوم صامه الادعیاء من ال زیاد لقتل الحسین و هو یتشام به ال محمد و یتشام به اهل الاسلام و الیوم الذی یتشام به اهل الاسلام لا یصام و لایتبرک به و یوم الاثنین یوم خمیس قبض الله عزوجل فیه نبیه و ما اصیب ال محمد الا فی یوم الاثنین الکافی ۴: ۱۴۶ / ح ۵٫ التهذیب ۴: ۳۰۱ / ح ۹۱۱٫ الاستبصار ۲: ۱۳۵ / ح ۴۴۲٫ عنه الوسائل ۱۰: ۴۶۰ / ب ۲۱ / ح ۳٫ الوافی ۱۱: ۷۲ / ح ۱۰۴۳۵٫ فتشأ منا به و تبرک به ابن مرجانه و تشأم به ال محمد فمن صامها او تبرک بها لقی الله تبارک و تعالی ممسوخ القلب و کان حشره مع الذین سنوا صومها و التبرک بها. المصدر.

البحث السندی:

۱- لقد تنظر العلامه الحلی فی صحه سند هذه الروایه حیث قال: فان صح السند کان صوم الاثنین مکروها و الا فلا. » مختلف الشیعه ۳: ۳۷۰٫

۲- و قد عبر المجلسی الاول عن هذه الروایه بالقوی. » روضه المتقین ۳: ۲۴۷٫

۳- کما رماه المجلسی الثانی بالمجهولیه فقال: الحدیث مجهول مراه العقول ۳۶۰:۱۶٫ ملاذ الاخیار ۱۱۸:۷٫ اقول لعل منشأ التامل فی السند هو الحسن او الحسین بن علی الهاشمی اذ لم یرد له ذکر فی الکتب الرجالیه.

و قد اورده السید الخوئی فی معجمه ساکتاًعن ای رأی فیه معجم رجال الحدیث ۵: ۷۴٫ کما اورده النمازی فی مستدرکه معبراً عنه بقوله انه من مشایخ الکلینی. مستدرکات علم رجال الحدیث ۳: ۱۷٫ فان کان المبنی و ثاقه او حسن مشایخ الثقات کما تبناه المامقانی تنقیح المقال ۱: ۵٫ قال فی ابان بن عبد الملک الثقفی « یثبت بشیخوخته حسنه أفلاً. » فلا غبار علی السند و یرتفع الجهاله فیه و الا یکفی فی المقام: الوثوق الخبری.

فقه الحدیث:

قال المجلسی: قوله: الادعیاء: ای اولاد الزنا قال فی القاموس القاموس فی اللغه ۳۲۸:۴٫

الدعی کغنی المتهم فی نسبه.

قوله فمن صامها یدل ظاهراًعلی حرمه صوم یوم الاثنین و یوم عاشوراء فاما الاول: فالمشهور عدم کراهته ایضاً و قال ابن الجنید: صومه منسوخ و یمکن حمله علی ما اذا صام متبرکاً للعله المذکوره فی الخبر او لقصد رجحانه علی الخصوص فانه یکون بدعه حینئذ.

و اما صوم یوم عاشوراء: فقد اختلف الروایات فیه و الا ظهر عندی: ان الاخبار الوارده بفضل صومه محموله علی التقیه و انما المستحب الامساک علی وجه الحزن الی العصر لا الصوم کما رواه الشیخ فی المصباح.. صمه من غیر تبیت و افطره من غیر تشمیت… و بالجمله الاحوط ترک صیامه مطلقاً. » مراه العقول ۱۶: ۳۶۰٫

و قال الفیض الکاشانی: « مسخ القلب عباره عن تغیر صوره فی الباطن الی صورته بعض الحیوانات کما اشیر الیه بقوله عزوجل و نحشرهم یوم القیامه علی وجوههم عمیا و بکماً و صماً اسراء ۹۷٫٫ » الوافی ۱۱: ۷۳ / ح ۱۰۴۳۵٫

کلام القطیفی:

لقد استظهر الطعان من عباره « فمن صام او تبرک » ان ماهیه الصوم و نفس الامساک الی الغروب بنیه الصوم مورد للکراهه عند ائمه اهل البیت (ع) فلا معنی لحمل الاخبار المانعه عن الصیام علی الصوم لغیر الحزن و حمل الاخبار المجوزه للصیام علی الصوم علی وجه الحزن. فان هذا الجمع مردود قال: «… تصریح الائمه بعدم قبول ذلک الیوم لما هیه الصیام و یکون نفس الصوم موجباً للحشر مع ال زیاد و سائر ما هو مذکور من المهالک کما ان لتبرک ایضاً موجب لذلک و بأَن الصوم ایضاً لا یکون للحزن و المصیبه و انما یکون شکراً للسلامه… ففی خبر عبدالملک: افصوم یکون ذلک الیوم؟ کلا و رب البیت الحرام ما هو یوم صوم و ما هو الا یوم حزن و مصیبه… فمن صام او تبرک به حشره الله مع آل زیاد.

قال: الا نری کیف جعل الصیام مسببا لتلک الامور العظام و رتب علیه الوعید کما رتبه علی التبرک بذلک الیوم النکید و فی خبر ابی غندر: ان الصوم لا یکون للمصیبه و لا یکون الا شکراً للسلامه.

فان ظاهر هذه… ان الحزن لم یکن سببا لاستحباب الصیام فی شی من الایام و ان الصوم انما یستحب فی الایام التی یتجدد فیها الفرح و السرور دون الایام التی یحدث فیها الترح الهم و الشرور. » الرساله العاشورائیه ۲۸۴٫

۶- و فیه الحسن بن علی الهاشمی عن محمد بن عیسی قال حدثنا محمد بن ابی عمیر عن زید النرسی قال: سمعت عبید بن زراره یسأل ابا عبد الله عن صوم عاشوراء فقال من صامه کان حظه من صیام ذلک الیوم حظ ابن مرجانه و آل زیاد قال: قلت و ما کان حظهم من ذلک الیوم؟ قال النار اعاذنا الله من النار ومن عمل یقرِّب من النار. » الکافی ۴: ۱۴۷ / ح۶٫ التهذیب ۴: ۳۰۱ / ح ۹۱۲٫ الاستبصار ۲: ۱۳۵ / ح ۴۴۳٫ الوسائل ۱۰: ۴۶۱ / ب ۲۱ / ح ۴٫ الوافی ۱۱: ۷۳ / ح ۱۰۴۳۶٫

اقول فی التهذیب زیاده قال سمعت زراره بعد قوله: عن عبید بن زراره و لعله من زیادات الناسخ.

و قد رماه المجلسی الثانی بالمجهولیه فقال مجهول ملاذ الاخیار ۷: ۱۱۸٫ و لکن عبر المجلسی الاول عن الروایه بالحسن کالصحیح فقال: « و فی الحسن کالصحیح عن محمد بن ابی عمیر عن زید النرسی. » روضه المتقین ۳: ۲۴۷٫

اقول: ان کان وجه التامل فی السند هو الحسن بن علی الهاشمی فقد تقدم الکلام فیه.

۷- امالی الطوسی: « محمد بن الحسن فی المجالس و الاخبار عن الحسین بن ابراهیم القزوینی عن محمد بن وهبان عن علی بن حبشی عن العباس بن محمد بن الحسین عن ابیه عن صفوان بن یحیی عن الحسین بن ابی غندر عن ابیه عن ابی عبدالله قال: سألته عن صوم یوم عرفه؟

فقال: عید من اعیاد المسلمین و یوم دعاء و مسأله قلت: فصوم عاشورا؟ قال: ذاک یوم قتل فیه الحسین فان کنت شامتاً فصم ثم قال: ان آل امیه علیهم لعنه الله و من اعانهم علی قتل الحسین من اهل الشام، نذروا ان قتل الحسین (ع) و سلم من خرج الی الحسین و صارت الخلافه الی ال ابی سفیان ان یتخذوا ذلک الیوم عیداًلهم یصومون فیه شکراً. و یفرّحون اولادهم فصارت فی ال ابی سفیان سنه الی الیوم فی الناس و اقتدی بهم الناس جمیعاً فلذلک یصومونه و یدخلون علی عیالاتهم و اهالیهم الفرح ذلک الیوم ثم قال: ان الصوم لا یکون للمصیبه و لا یکون الا شکراً للسلامه و ان الحسین اصیب یوم عاشوراء فان کنت فیمن اصیب به فلا تصم و ان کنت شامتاً ممن سره سلامه بنی امیه فصم شکراً لله. » امالی الطوسی ۲: ۲۷۹٫ عنه الوسائل ۱۰: ۴۶۲ / ب ۲۱ / ح ۷٫

۸- المصباح عن عبد الله بن سنان قال: دخلت علی ابی عبدالله یوم عاشوراء فالفیته کاسفاً ای مهموم و قد تغیر لونه، و هزل من الحزن / لسان العرب ۹: ۳۱۹٫ و دموعه تنحدر علی عینیه کاللؤلؤ المتساقط فقلت: مم بکاؤک؟ فقال: أفی غفله انت؟ اما علمت ان الحسین اصیب فی مثل هذا الیوم؟ فقلت: ما قولک فی صومه؟ فقال لی: صمه من غیر تبییت و افطره من غیر تشمیت و لا تجعله یوم صوم کملا و لیکن افطارک بعد صلاه العصر بساعه علی شربه من ماء فانه فی مثل هذا الوقت من ذلک الیوم تجلت الهیجاء علی آل رسول الله. » مصباح المتهجد: ۷۲۴٫ عنه الوسائل ۱۰: ۴۵۸ / ب ۲۰ / ح ۷٫ مستدرک الوسائل ۷: ۵۲۴ / ب ۱۶ / ح ۶، عن المزار للمشهدی: ۶۸۵و ص ۵۲۵ / ب ۱۷ / ح ۱، عن الاقبال ۳: ۵۹٫ بحارالانوار ۱۰۱: ۳۱۳ / ح ۶٫

۹- ابن طاوس: « اقول: ورایت من طریقهم فی المجلد الثالث من تاریخ النیسابوری للحاکم فی ترجمه: نصر بن عبدالله النیسابوری باسناده الی سعید بن المسیب عن سعد ان النبی (ص) لم یصم عاشوراء. » الاقبال ۳: ۵۱٫ عنه البحار ۹۵: ۳۴۱٫

اقول: لعله اشار بذلک الی ما رواه الهیثمی عن ابی سعید الخدری ان رسول الله امر بصوم عاشورا و کان لا یصومه مجمع الزوائد ۳: ۱۸۳٫

. و فیه اشکال بین: اذ کیف یأمر بمعروف ولا یأتی هو به؟!

و قال ابن طاووس فی اول الفصل: اعلم ان الروایات وردت متظافرات فی تحریم صوم یوم عاشورا علی وجه الشماتات و ذلک معلوم بین اهل الدیانات فان الشماته یکسر حرمه الله جل جلاله و رد مراسمه و هتک حرمه رسول الله و هدم معالمه و عکس احکام الاسلام و ابطال مواسمه ما یشمت بها و یفرح لها الا من یکون عقله و قلبه و نفسه و دینه قد ماتت بالعمی و الضلاله و شهدت علیه بالکفر و الجهاله…. » الاقبال ۳: ۵۱٫

تحقیق فی الروایات المانعه:

بما ان کثیراًمن هذه الروایات مورد للنقاش السندی کما یاتی تفصیله عن السید الخوئی فلذا تصدی الفقهاء للدفاع عن هذه الروایات و ترمیم ضعفها بما یلی:

۱- وجودها فی الکتب المعتبره کما عن النراقی حیث قال: « لا یضر ضعف اسناد بعض تلک الاخبار بعد وجودها فی الکتب المعتبره مع ان فیها الصحیحه. » مستند الشیعه ۱۰٫

۲- کون هذه الروایات مستفیضه بل قریبه من التواتر: کما عن الطباطبائی حیث قال: « النصوص المرغبه و هی مع قصور اسانیدها و عدم ظهور عامل باطلاقها بالکلیه معارضه باکثر منها کثره زائده تکاد تقرب التواتر و لاجلها لا یمکن العمل بتلک و لو من باب المسامحه، اذ هی حیث لم تحتمل منعاًو لو کراهه و هی محتمله من جهه الاخبار المانعه. » ریاض المسائل ۵: ۴۶۷٫

۳- أنها معتبره سنداً: و ذلک لان جمع الشیخ بین الطائفتین و جعل التعارض بینهما یدل علی تسلیمه للاخبار و ذلک لان التعارض فرع اعتبار السند و حجیته کما عن الشیخ الاستاذ.

۴- و ثاقه الحسین بن علی الهاشمی و ذلک لانه من مشایخ الکلینی و علی مبنی اعتبار مشایخ الثقات یخرج الهاشمی عن الاهمال و الجهاله الی رتبه الاعتبار.

الا ان یناقش فی هذا المبنی و یقال: ان نقل الثقه عن شخص لا یدل علی کون المروی عنه ثقه لشیوع نقل الثقات من غیرهم.

نعم لقد تبنی هذا الرای جمع منهم المامقانی فی التنقیح و النوری فی المستدرک و جعل نقل الثقه ایه کون الشخص المروی عنه ثقه. » تنقیح المقال ۱: ۵٫ ترجمه ابان بن عبدالملک الخثعمی.

اقول: ان المبنی المقبول عند البعض هو کثره نقل الثقه عن شخص یدل علی اعتباره و حسن وثاقته.

۵- اعتبار هذه الروایات لاجل موافقتها لسیره المتشرعه، و لاصحاب الائمه (ع) کما عن الشیخ الاستاذ حیث قال فی درسه فی نقاشه کلام السید الخوئی: « ان اسقاط هذه الروایات لمجرد ضعف سندها مع ان المسلّم موافقتها لسیره المتشرعه القطعیه و لاصحاب الائمه الذین کانوا ملتزمین بترک الصوم فی یوم عاشورا غیر مقبول بل مخدوش و لسنا نحن مع السید الخوئی فی طریقته هذه فی الفقه فلا بد:

اولا ً: ملاحظه عدد هذه الروایات.

ثانیاً: کیفیه تلقی السلف لهذه الروایات

ثالثاً: ملاحظه ان السیره القطعیه هل هی موافقه لهذه الروایات ام لا؟

و قد جمع الشیخ الطوسی بین الروایات المانعه و الروایات الداله علی المطلوبیه فهل تری انه جمع بین الروایات الضعیفه و القویه؟

اذن طریقه السید الخوئی مورد للمناقشه و الاشکال اضف الی ذلک انا لا نقول بان مستند الحکم هو الروایه الضعیفه بل نقول ان الروایات اذا کانت متعدده و کانت مورداً لتسالم الاصحاب و قبولهم و کانت السیره مطابقه لهذه الروایات فتکون الروایات التی تحمل هذه المواصفات مستنداً للحکم لا الروایه الضعیفه و ما نحن فیه من هذا القبیل. » تقریر ابحاث شیخنا الاستاذ الوحید الخراسانی ۲۷ / ذی القعده ۱۴۱۴٫ المصادف ۱۸ / ۲ / ۱۳۷۳ ه$. ش.

اقول: یرد علی السید الخوئی: ان تصریحه فی اجود التقریرات بمداومه الائمه (ع) علی الترک و امرهم اصحابهم به ینافی ما یتنباه من القول بالاستحباب. اجود التقریرات ۱: ۳۶۴٫

کما یرد علی الشیخ الاستاذ: ان موافقه الروایات للسیره لا توجب قوه الضعیف. فلا بد و ان ینظر الی هذه السیره و لم یحرز أنها لاجل استنکار الصوم یوم عاشوراء بل لعله لاجل الحفاظ علی القوه علی اقامه مراسم عزاء ابی عبدالله (ع) کما اشار الیه السید الخوئی. مستند العروه الوثقی ۲: ۳۰۴٫

کلام السید خوئی حول الروایات المانعه:

ان الخوئی یرجع اربعاً من الروایات المانعه التی یعود سندها الی الحسین او الحسن بن علی الهاشمی الی روایه واحده و یضعف طریقها بالهاشمی لانه مجهول.

اضف الی وجود ابن سنان فی روایته الاولی و زید النرسی فی طریقه الاخر.

قال: « ما رواه الکلینی عن شیخه الحسین کما فی الوسائل و عن الحسن کما فی الکافی بن علی الهاشمی و لهذا الشخص روایات اربع رواها فی الوسائل الا اننا نعتبر الکل روایه واحده لان فی سند الجمیع رجلاً واحداًو هو الهاشمی و حیث انه لم یوثق و لم یذکر بمدح فهی بأجمعها محکومه بالضعف مضافاً الی ضعف الاولی بابن سنان ایضاً و الثالثه بزید النرسی علی المشهور و ان کان مذکوراً فی اسناد کامل الزیارات.

و ما فی الوسائل فی سند الرابعه من کلمه نجیه غلط و الصواب نجبه و لا باس به و کیف کان فلا یعتد بشی منها بعد ضعف اسانیدها.

اقول: ان روایات الهاشمی قویه عند المجلسی الاول، کما مر انفا ثم ان السید الخوئی قال فی وجه تضعیف الروایه الثانیه یاسین الضریر، « اما الروایه الثانیه فهی ضعیفه السند بنوح بن شعیب و یاسین الضریر علی ان صوم عرفه غیر محرم قطعاً و قد صامه الامام کما فی بعض الروایات نعم یکره لمن یضعفه عن الدعاء فمن الجائز ان یکون صوم یوم عاشوراء ایضاًمکروها لمن یصفه عن القیام بمراسیم العزاء. » مستند العروه الوثقی ۳۰۵ – ۳۰۴٫

و قال حول الروایه الاخیره و هی روایه غندر:

و هی ضعیفه السند جداً لاشتماله علی عده من المجاهیل فهذه الروایات باجمعها ضعاف. » المصدر.

ثم اضاف فی مجال تضعیف الروایات المانعه و سقوطها عن الاعتبار فضلاً عن المعارضه: « فالروایات الناهیه غیر نقیه السند برمتها بل هی ضعیفه باجمعها فلیست لدینا روایه معتبره یعتمد علیها لیحمل المعارض علی التقیه کما صنعه صاحب الحدائق. » الحدائق الناضره ۱۶: ۳۷۶٫

اقول و قد عرفت الجواب عن السید الخوئی خلال عرض کلام الشیخ الاستاذ و الشیخ النراقی و السید الطباطبائی و… و معه لا یبقی مجال لما یراه السید الخوئی.

مناقشه الخوئی روایه المصباح:

حاصل مناقشته للروایه هو: ان الطوسی التزم فی التهذیبین الروایه من له اصل او کتاب فیذکر اسم صاحب الکتاب ثم یذکر طریقه الیه فی المشیخه او فی الفهرست و لم یلتزم بهذا المعنی فی مصباح المتهجد بانه کلما یرو یه هنا عن شخص فهو روایه عن کتابه.

و هذه الروایه فی المصباح عن ابن سنان و طریقه الی کتابه و ان کان صحیحاً و لکنه لم یعلم ان ما رواه هنا فهو عن کتابه بل لعله رواه عن نفس الرجل ابن سنان لا عن کتابه و لم یعرف طریقه الیه و انه صحیح ام لا. و علیه فالروایه فی حکم المرسل و بالتالی یصح ما تبناه « من ان الروایات الناهیه کلها ضعیفه السند فتکون الروایات الامره سلیمه عن المعارض مستند العروه الوثقی ۱: ۳۰۶٫ و الیک نص کلامه « قال: و هی ای روایه المصباح عن عبدالله بن سنان من حیث التصریح بعدم تبییت النیه و عدم تکمیل الصوم و لزوم الافطار بعد العصر واضحه الدلاله علی المنع عن الصوم الشرعی وانه مجرد امساک صوری فی معظم النهار تاسیاً بما جری علی الحسین و اهله الاطهار علیهم صلوات الملک المنتقم الجبار الا ان الشان فی سندها: و الظاهر أنها ضعیفه السند لجهاله طریق الشیخ الی عبدالله بن سنان فیما یرویه فی المصباح فتکون فی حکم المرسل. توضیح: ان الشیخ فی کتابی التهذیب و الاستبصار التزم ان یروی عن کل من له اصل و کتاب فیذکر اسماء ارباب الکتب اول السند مثل محمد بن علی بن محبوب و محمد بن الحسن ابن الصفار و عبدالله بن سنان و نحو ذلک ثم یذکر فی المشیخه طریقه الی ارباب تلک الکتب لتخرج الروایات بذلک عن المراسیل الی المسانید و قد ذکر طریقه فی کتابیه الی عبدالله بن سنان و هو طریق صحیح. و ذکر قده فی الفهرست طریقه الی ارباب الکتب و المجامیع سواء روی عنهم فی التهذیبین ام فی غیرهما منهم عبدالله بن سنان و طریقه فیه صحیح ایضاً و اما طریقه الی نفس هذا الرجل لا الی کتابه فغیر معلوم اذ لم یذکر لا فی المشیخه و لا فی الفهرست و لا فی غیرهما لانهما معدان لبیان الطرق الی نفس الکتب لا الی اربابها و لو فی غیر تلکم الکتب و هذه الروایه مذکوره فی کتاب المصباح و لم یلتزم الشیخ هنا بان کل ما یرویه عمن له اصل او کتاب فهو یرویه عن کتابه کما التزم فی التهذیبین حسبما عرفت و علیه فمن الجائز ان یروی هذه الروایه عن غیر کتاب عبدالله بن سنان الذی له الیه طریق اخر لا محاله و هو غیر معلوم کما عرفت فان هذا الاحتمال یتطرق بطبیعه الحال و لا مدفع له و هو بمجرده کاف فی عدم الجزم بصحه السند. بل ان هذا الاحتمال قریب جداً بل هو المظنون بل المطمئن به اذ لو کانت مذکوره فی کتاب عبدالله بن سنان فلما ذا اهملها فی التهذیب و الاستبصار مع عنوانه قده فیها: صوم یوم عاشوراء و نقله سایر الروایات الوارده فی الباب و بنائه قده علی نقل ما فی ذلک الکتاب و غیره من الکتب فیکشف هذا عن روایته هذه عنه عن غیر کتابه کما ذکرناه و حیث ان طریقه الیه غیر معلوم فالروایه فی حکم المرسل فهی ایضاً ضعیفه السند کالروایات الثلاث المتقدمه. » مستند العروه الوثقی ۱: ۳۰۶٫

مناقشه الشیخ الاستاذ کلام الخوئی:

قال الشیخ الاستاذ فی نقاشه کلام السید الخوئی: اولاً بالنسبه الی خصوص روایه ابن سنان للشیخ الطوسی فی الفهرست طریق الی کتابیه:

۱- کتاب الصلاه ۲- کتاب الیوم و اللیله و لم ینقل فی الفهرست اکثر من کتابین لابن سنان و لکن النجاشی نقل له ثلاثه کتب ثم قال فی ذیله: « له کتاب الصلوه الذی یعرف بعمل یوم و لیله: و کتاب الصلوه الکبیر و کتاب فی سائر الابواب من الحلال و الحرام روی هذه الکتب عنه جماعات من اصحابنا لعظمه فی الطائفه و ثقته و جلالته. » النجاشی: ۱۴۸٫

فلنفرض عدم وجود هذه الروایه فی کتاب الصلاه لابن سنان او فی کتابه الاخر. و لکنه یحتمل تقریر ابحاث الشیخ الاستاذ الوحید الخراسانی ۲۷ / ذی القعده / ۱۴۱۴- الموافق ۲۸ / ۲ / ۱۳۷۳ ه$. ش. وجوده فی کتاب « الحلال والحرام » الذی یوجد لاکثر العظماء الیه سند.

ثانیاً: عبّر الشیخ فی المصباح بقوله: « روی عبد الله بن سنان » و فرق بین « رُوی » و بین « رَوی » ففی الثانی یسند المطلب الی الصادق (ع) فلولم یکن قابلاً للاعتبار لما اسنده الی الصادق (ع) مع ما یمتلکه من الدقه و العلم و الاحاطه بالفقه و الرجال.

اذن لا اشکال فی صدورها و صحتها و الشاهد علیه: اولاً قوه المتن و ثانیاً: تعبیر الشیخ بقوله: روی و لم یعبر بقوله رُوی. » قد یقال لا یکفی الاحتمال بل اللازم هو الاحراز و هو غیر حاصل.

طریق اخر لروایه ابن سنان:

ثم ان لروایه عبدالله بن سنان طریق اخر صحیح غیر ما رواه الشیخ الطوسی فی المصباح و هو ما رواه المشهدی فی مزاره و قد تبنی الاستاذ هذا الطریق و اعتمد علیه نیجه لاعتماد السید عبدالکریم بن طاوس و ولده علیه.

قال الاستاذ: « هذا کله اضافه الی وجود طریق اخر صحیح و هو ما رواه المشهدی فی مزاره عن عماد الدین الطبری و هو ثقه بلا اشکال عن ابی علی حسن و هو ولد الشیخ الطوسی عن والده ابی جعفر الطوسی عن المفید عن ابن قولویه و الصدوق عن الکلینی عن علی بن ابراهیم عن ابیه عن ابن ابی عمیر عن عبدالله بن سنان قال: دخلت علی سیدی ابی عبدالله جعفری ابن محمد (ع) یوم عاشوراء. » المزار للمشهدی: ۶۸۵٫ عنه بحارالانوار ۱۰۱: ۳۱۳٫ والمستدرک ۷: ۵۲۴ / ب ۱۶ / ح ۹٫

اذن حتی و لو لم یتم طریق الشیخ فی المصباح الی نفس هذا الرجل ابن سنان مع ذلک لا تسقط الروایه عن الاعتبار و ذلک لوجود طریق اخر. اضف الی ذلک انه اعتمد علی هذه الروایات من لیس مبناه الاعتماد علی اخبار الاحاد کابن ادریس و ابن زهره فهذه الروایات موضوعاً لادله الاعتبار قطعاً. » استفدناه من استدرکات الشیخ الاستاذ فی درسه یوم الاحد ۱۸ / ۲ / ۷۳ کما انه قال فی اول درسه یو الاثنین ۱۹ / ۲ / ۷۳ اعتمادنا علی المزار للمشهدی نتیجه لاعتماد السید عبدالکریم بن طاوس وولده علیه.

مادل منها علی الجواز:

۱- التهذیب « و عنه علی بن الحسن بن فضال عن یعقوب بن یزید عن ابی همام عن ابی الحسن (ع) قال: صام رسول الله یوم عاشوراء. » التهذیب ۴: ۲۹۹ / ح ۹۰۶٫ الاستبصار ۲: ۱۳۴ / ح ۴۳۸و عنه الوسائل ۱۰: ۴۵۷ / ب ۲۰ / ح ۱٫ الوافی ۱۱: ۷۵ / ح ۱۰۴۴۰٫

و ثقه المجلسی فقال: « موثق » ملاذ الاخیار ۷: ۱۱۶٫ و حمله المحقق القمی و غیره علی التقیه. غنائم الایام ۶: ۷۶٫

۲- و فیه: « سعد بن عبدالله عن ابی جعفر عن جعفر بن محمد بن عبید الله بن میمون القداح عن ابی جعفر عن ابیه (ع) قال: صیام یوم عاشوراء کفاره سنه. » التهذیب ۴: ۳۰۰ / ح ۹۰۷٫ الاستبصار ۲: ۱۳۴ / ح ۴۳۹٫ عنه الوسائل ۱۰: ۴۵۷ / ب ۲۰ / ح ۱و فیه: جعفر بن محمد بن عبدالله الوافی ۱۱: ۷۵ / ح ۱۰۴۴۲٫

رماه المجلسی بالمجهولیه فقال مجهول. » ملاذ الاخیار ۷: ۱۱۶٫

۳- و فیه: « علی بن الحسن عن محمد بن عبدالله بن زراره عن احمد بن محمد بن ابی نصر عن ابان بن عثمان الاحمر عن کثیر النوا عن ابی جعفر (ع ).

قال: لزقت السفینه یوم عاشوراء علی الجودی فامر نوح (ع) من معه من الجن و الانس ان یصوموا ذلک الیوم.

و قال ابو جعفر: اتدرون ما هذا الیوم؟ هذا الیوم الذی تاب الله عزوجل فیه علی آدم و حوّاء و هذا الیوم الذی فلق الله فیه البحر لبنی اسرائیل فاغرق فرعون ومن معه و هذا الیوم الذی غلبه فیه موسی (ع) فرعون و هذا الیوم الذی ولد فیه ابراهیم و هذا الیوم الذی تاب الله فیه علی قوم یونس و هذا الیوم الذی ولد فیه عیسی بن مریم و هذا الیوم الذی یقوم فیه القائم علیه السلام. » التهذیب ۴: ۳۰۰ / ۹۰۵٫ عنه الوسائل ۱۰: ۴۵۸ / ب ۲۱ / ح ۵٫ و ملاذ الاخیار ۷: ۱۱۶٫ الاقبال ۳: ۵۱٫ باسناده الی علی بن فضال. الوافی ۱۱: ۷۴ / ح ۱۰۴۴۳٫ مستدرک الوسائل ۷: ۵۲۳ / ۱۶ / ح ۷٫ بحارالانوار ۹۵: ۱۳۲٫

قال المجلسی: « ضعیف الاظهر حمله علی التقیه لما رواه الصدوق فی امالیه الامالی: ۱۳۲٫ و غیره: ان وقوع هذه البرکات فی هذا الیوم من اکاذیب العامه و مفتریاتهم.

و یظهر من الاخبار الاتیه ایضاًان تلک الاخبار صدرت تقیه بل المستحب الامساک الی ما بعد العصر بغیرنیه کما رواه الشیخ فی المصباح مصباح المتهجد: ۷۱۳٫ و غیره فی غیره و الله یعلم. » ملاذ الاخیار ۷: ۱۱۶٫ ای رواه غیر الطوسی فی غیر المصباح.

و قد ذکر القمی فی غنائم الایام ان کثیر النوا عامی بتری، و قال: « مع ان روایته من حیث المضمون مخالفه لسائر الاخبار فی ولاده عیسی فقد مر أنها فی اول ذی الحجه و توبه قوم یونس فقد ورد أنها کانت فی شوّال و توبه آدم فقد ورد آنهاکانت فی یوم الغدیر و غیر ذلک.

و اما ذکر قیام القائم فلعله من جهه تخلیطه حتی لا یکذب فی سائر ما ذکره. » غنائم الایام ۶: ۷۳٫

تحقیق فی کثیر النوا:

ان کثیر النوی بن قاروند ضعیف عند الفریقین

اما عندنا ففی الکشی عن الصادق (ع ): اللهم انی الیک من کثیر النوا ابرأ فی الدنیا و الاخره. » اختیار معرفه الرجال: ۲۴۱٫

و عن ابی جعفر (ع ): ان الحکم بن عیینه و سلمه و کثیر النوا… اضلوا کثیراً ممن ضل من هولاء. » اختیار معرفه الرجال ۲۳۰٫ انظر قاموس الرجال ۸: ۵۶۴٫ معجم رجال الحدیث ۱۴: ۱۰۸٫ الرقم ۹۷۱۳٫

و اما عند العامه: فقد ضعفه ابو حاتم و النسائی و قال السعدی زائغ و عن ابن قطان: لا یعرف حاله. » میزان الاعتدال ۵: ۴۱۰٫ تهذیب التهذیب ۸: ۳۸۰٫ تهذیب الکمال ۱۵: ۳۷۴٫

۴- و فیه: علی بن الحسن بن فضال، عن هارون بن مسلم، عن مسعده بن صدقه عن ابی عبدالله عن ابیه (ع) ان علیاً (ع) قال:

صوموا العاشوراء التاسع و العاشر فانه یکفر ذنوب سنه. » التهذیب ۴: ۲۹۹ / ح ۹۰۵٫ الاستبصار ۲: ۱۳۴ / ح ۴۳۸٫ عنمها الوسائل ۱۰: ۴۵۷ / ب ۲۰ / ح ۲٫ والوافی ۱۱: ۷۵ / ح ۱۰۴۴۰٫ الاقبال ۳: ۵۱٫ عنه المستدرک ۷: ۵۲۴ / ب ۱۶ / ح ۸٫

ضعفه المجلسی فقال: ضعیف. » ملاذ الاخیار ۷: ۱۱۵٫

و قال والده المجلسی الاول: اما ما رواه الشیخ عن مسعده بن صدقه و غیره من الاخبار فتمحوله علی التقیه او علی الصوم حزناًاو الامساک بغیر نیه الصوم الی العصر. » روضه المتقین ۳: ۲۴۸٫

و قال القمی: و یمکن الجواب عن الاخبار الاوله بحملها علی التقیه و مسعده عامی او بتری. » غنائم الایام ۶: ۷۶٫

۵- و فیه: احمد بن محمد عن البرقی عن یونس بن هشام عن حفص بن غیاث عن جعفر بن محمد (ع) قال: کان رسول الله کثیراً ما یتفل یوم عاشوراء فی افواه اطفال المراضع من ولد فاطمه من ریقه و یقول: لا تطمعوهم شیئا الی اللیل و کانوا یروون من ریق رسول الله (ص ).

قال: و کانت الوحش تصوم یوم عاشوراء علی عهد داود (ع ). » التهذیب ۴: ۳۳۳ / ح ۱۰۴۵٫ و عنه الوسائل ۱۰: ۴۵۷ / ب ۲۰ / ح ۴٫ و فیه: یونس بن هاشم بدل « هشام » و جعفر بن عثمان بدل حفص بن غیاث – و سیأتی روایته عن طریق العامه و تعلیقنا علیه ورای الهیثمی فی سنده مجمع الزوائد ۳: ۱۸۶٫

قال المجلسی: الحدیث ضعیف او مجهول ملاذ الاخیار ۷: ۱۷۴٫

قال الفیض: کاّن الوجه فی ذلک ما روی ان الوحش کانت تحضر وعظ داود علیه السلام و تذکیره لحسن صوته و اعجاب کلامه. فلعلها سمعت منه علیه السلام من ذلک شیئاً او اوقع الله فی نفوسها فی ذلک الیوم حزنا فترکت الاکل. » الوافی ۱۱: ۷۴٫

اقول: ولادلاله فیها علی استحباب الصوم.

۶- الکافی: « علی بن ابراهیم عن ابیه عن القاسم بن محمد الجوهری عن سلیمان بن داود عن سفیان بن عیینه عن الزهری عن علی بن الحسین قال:… اما الصوم الذی صاحبه فیه بالخیار… صوم عاشوراء… الکافی ۴: ۸۶ / ح ۱٫ التهذیب ۴: ۲۹۶ / ح ۸۹۵٫ الفقیه ۲: ۴۸ / ح ۲۰۸٫ عنه الوسائل ۱۰: ۴۵۸ / ب ۲۰ / ح ۶و ۱۰: ۴۱۱ / ب ۵ / ح ۱٫ الهدایه: ۵۰٫ المقنع ۵۷٫ المستدرک ۷: ۵۲۲٫

قال المجلسی: ضعیف و الزهری نسبته الی زهره احد اجداده و اسمه محمد بن مسلم بن عبید الله… و هو من علماء المخالفین و کان له رجوع الی سید الساجدین…. ثم انه لعل المراد بصوم العاشر بل التاسع ایضاً: الامساک حزناً لورود النهی عن صومهما کثیراً و الا ظهر انه محمول علی التقیه بل الظاهر ان صوم السّنه و الاثنین ایضا موافقان للعامه کما یظهر من بعض الاخبار مع ان الراوی ایضاًعامی. مراه العقول ۱۶: ۲۴۶٫

و قال المجلسی الاول: الزهری من علماء العامه و فقهائهم و کان له انقطاع الی علی بن الحسین (ع) و یروی عنه کثیرا.

قوله « بالخیار » ای یجوز له الافطار بعد الشروع فیه او لا یجب صومه… والظاهر انه وقع تقیه و سیجیی الاخبار فی ذمه و انه یوم تبرکت به بنو امیه لعنهم الله بقتلهم الحسین (ع) فیه. روضه المتقین ۳: ۲۳۵ù۲۳۰٫

اقول و ان کان المعروف بل المقطوع به انه من العامه و لکن نسب الی الوحید البهبهانی تنقیح المقال ۳: ۱۷۸٫ القول بتشّیعه و یمیل الیه التستری القاموس ۹: ۵۸۴٫ و یقول السید الخوئی: « الزهری و ان کان من علماالعامه الا انه یظهر من هذه الروایه روایه -ابن شهر آشوب- و غیرها انه کان یحب علی بن الحسین و یعظمه. » معجم رجال الحدیث ۱۶: ۱۸۲٫ انظر منتهی المقال ۶: ۲۰۲٫

۸- الجعفریات: « اخبرنا محمد حدثنی موسی حدثنا ابی عن ابیه عن جده جعفر بن محمد عن ابیه قال: کان علی (ع) یقول صوموا یوم عاشورا التاسع و العاشر احتیاطاً فانه کفاره للسنه التی قبله. و ان لم یعلم به احدکم حتی یاکل فلیتم صومه. » الجعفریات: ۶۳٫ عنه مستدرک الوسائل ۷: ۵۲۳ / ب ۱۶ / ح ۵٫ جامع احادیث الشیعه ۱۱: ۷۳۰ / ب ۱۸٫

اقول: وفی کتاب الجعفریات کلام فقد ضعفه صاحب الجواهر و نفی کونه من الاصول المشهوره. جواهر الکلام ۲۱: ۳۹۷٫ انظر کلام المحدث النوری فی الدفاع عن هذا الکتاب فی خاتمه المستدرک ۱۹: ۲۴٫

۹- ابن طاووس: « رایناه فی کتاب دستور المذکرین باسناده عن ابن عباس فقال: اذا رأیت هلال المحرم فاعدد فاذا اصبحت من تاسعه فاصبح صائما. قال: قلت: کذلک یصوم محمد (ص )؟ قال: نعم. الاقبال ۳: ۴۵٫ عنه البحار ۸: ۳۳۵٫ مستدرک الوسائل ۷: ۵۲۳ / ب / ح.

اقول: مع غض النظر عن السند لادلاله فیها علی المطلوب. اذ ظاهره استحباب او وجوب صوم التاسع من المحرم و قریباً یاتی البحث حول کتاب دستور المذکرین.

۱۰- الصدوق: فی عشرمن المحرم و هو یوم عاشورا انزل الله توبه آدم الی ان قال فمن صام ذلک الیوم غفر له ذنوب سبعین سنه و غفر له مکاتم المکتوم: المخفی والمتسور لسان العرب ۱۲: ۵۰۶ / ماده کتم. عمله. المقنع: ۶۶٫ عنه المستدرک ۷: ۵۲۳ / ب ۱۶ / ح ۴٫

اقول: ان کتاب المقنع مجموعه انظر الذریعه ۲۲: ۱۲۳٫ روایات حذف المؤلف اسنادها لئلا یثقل حمله و یصعب حفظه و لا یمل قاریه کما صرح بذلک فی اول مقدمته الا ان هذه الروایه کسائر روایاته مرسله عندنا و آنهامعارضه بما یاتی من النهی عن الصوم فی یوم عاشوراء و ان توبه آدم لم تکن فی عاشوراء.

۱۰- فقه الرضا: و اما الصوم الذی صاحبه فیه بالخیار فصوم یوم الجمعه الی ان قال و یوم عاشوراء. فقه الرضا: ۲۳- عنه مستدرک الوسائل ۷: ۵۲۲ / ب ۱۶ / ح ۲٫

۱۱-دعائم الاسلام: « عن جعفر بن محمد (ع) انه قال: اوفت اوفت علی المکان: اتته و اشرقت علیه لسان العرب ۱۵: ۳۹۹٫ السفینه یوم عاشوراء علی الجودی فامر نوح من معه من الانس و الجن بصومه و هو الیوم الذی تاب الله فیه علی آدم (ع) و هو الیوم الذی یقوم فیه قائمنا اهل البیت (ع ). » دعائم الاسلام ۱: ۲۸۴٫ عنه مستدرک الوسائل ۷: ۵۲۲ / ب ۱۶ / ح۱٫

لادلاله اقول فیها علی مطلوبیه الصیام فی شرعنا.

اضف الی ذلک: الکلام والتامل فی اعتبار هذا الکتاب و اعتبار مؤلفه القاضی نعمان المصری و کذلک الکلام فی اعتبار الفقه المنسوب الی الامام الرضا و قد تعرضها لذلک فی کتابنا موارد السجن فراجع. دعائم الاسلام ۱: ۲۸۴٫ عنه مستدرک الوسائل ۷: ۵۲۲ / ب ۱۶ / ح ۱٫ موراد السجن: ۲۷۱٫

لمحه عن دستور المذکرین و مؤلفه:

لم یعرف عن مؤلفه شی و لعله شافعی المذهب کما عن الذهبی الا ان ابن طاوس نقل عنه فی مواضع من الاقبال منها فی تسمیه الشوال و صیامه و فی الخامس و العشرین من رجب و فی صوم ثلاثه ایام من الشهر الحرام و مواضع اخری.

و لم یتّعرض له بمدح و لاذم و قد اختلف فی اسمه فعن الطهرانی و النمازی و الذهبی من العامه ان اسمه محمد بن ابی بکر و عن خلیفه فی کشف الظنون: اسمه محمد بن عمر.

و فیما یلی کلماتهم:

۱- قال الطهرانی: « و هو کتاب دستور المذکرین و منشور المتعبدین للحافظ محمد بن ابی بکر المدینی کذا نقل عنه السید ابن طاوس فی الاقبال فی اعمال عاشوراء استناداًالی حدیث و هو الاستدلال بالاخبار الضعیفه و المجهوله علی السنن و الاداب و هو المسمی بقاعده التسامح فی ادله السنن للمجلسی کلام مبسوط و هم فی هذا المجال فراجع. مراه العقول ۸: ۱۱۲٫ رسائل فقهیه للشیخ الانصاری: ۱۳۷٫ مصباح الاصول للسید الخوئی ۲: ۳۱۹٫ من بلغ الذریعه الی تصانیف الشیعه ۸: ۱۶۶٫٫

۲- وقال النمازی: « محمد بن ابی بکر بن ابی عیسی المدینی الحافظ، لم یذکره. » مستدرکات علم الرجال ۶: ۳۷۳٫

۳- و قال خلیفه: « دستور المذکرین لابی موسی المدینی محمد بن الحافظ ت ۵۸۱ه$. » کشف الظنون ۱: ۷۵۴٫

و لکن ابن طاوس اسماه محمد بن ابی بکر المدینی فی البحث عن الاختلاف فی لیله القدر. » الاقبال ۱: ۱۵۵٫

۴- و قال الذهبی: « الامام العلامه الحافظ الکبیر الثقه شیخ المحدثین ابو موسی محمد بن ابی بکر عمر بن ابی عیسی المدینی الاصبهانی الشافعی صاحب التصانیف. » سیر اعلام النبلاء ۲۱: ۱۵۲٫ انظر: الوافی بالوفیات ۴: ۲۴۶٫ تذکره الحفاظ ۴: ۱۲۸٫ ووفیات الاعیان. و معجم المؤلفین ۱۱: ۷۶٫

والمتحصل ان المؤلف لیس من العلماء الامامیه و لکنه شافعی و ثقه الذهبی فهو مقبول عندهم.

الروایات من طرق السنه:

وردت فی کتبهم احادیث کثیره نسبوها الی النبی (ص) الکریم یظهر علیها التهافت و التعارض البین الامرالذی الجأ الشراح و المحشین الی ارتکاب التأویلات و التمحلات التی سیرد علیک بعضها اما الروایات فهی علی طوائف منها ما تفید التخییر و منها ما امر النبی (ص) بصیام عاشورا و لکن لم یعرف متی کان هذا الامر و منها امر النبی (ص) بالصیام فی المدینه و منها: صوم النبی قبل الاسلام لصوم الجاهلیه فی عاشوراء ثم نسخه برمضان فالاصل و السبب فی الصوم هو موافقه الجاهلیه!

و منها ان بدء الصوم کان حینما قدم المدینه و کانت الیهود تصوم فکاّنه احب موافقتهم!!

و منها ان صوم هذا الیوم لاجل مخالفه الیهود و ظاهره انهم ما کانوا یصومون فی هذاالیوم فامر النبی (ص) المسلمین بالصیام مخالفه لهم.

و منها عدم الامر بهذا الصوم بعد نزول رمضان و عدم صوم النبی فی یوم عاشورا اصلاًبل ترک بعده.

و منها استمراریه هذا الصوم و التاکید علیه الی قبل عام وفاته و فیما یلی بعض تلک الاحادیث:

۱- البخاری: « ابو عاصم عن عمر بن محمد عن سالم عن ابیه رضی الله عنه قال: قال النبی یوم عاشورا ان شاء صام. » البخاری ۱: ۳۴۱٫ عمده القاری ۱۸: ۱۰۳٫ فتح الباری ۸: ۲۸٫

اقول: ابو عاصم هو النبیل الضحاک بن مخلد عن عمر بن محمد بن زید بن عبدالله بن عمر بن الخطاب: سالم عن ابیه: ابن عمر. و فی السند: عمر بن محمد بن زید: قیل: لینه یحیی بن معین میزان الاعتدال ۳: ۲۲۰٫ و فی ابو عاصم: و هو الضحاک بن مخلد تناکر العقیلی و ذکره فی کتابه و ساق له حدیثاً خولف فی سنده. » الضعفاء الکبیر ۲: ۲۲۳ و میزان الاعتدال ۲: ۳۲۵٫

۲- و فیه: « ابوالیمان اخبرنا شعیب عن الزهری قال: اخبرنی عروه بن الزبیر ان عائشه قالت کان رسول الله امر بصیام یوم عاشورا فلما فرض رمضان کان من شاء صام و من شاء افطر. » البخاری ۱: ۳۴۱٫ ابن ماجه ۱: ۵۵۲ / ح ۱۷۳۳٫ مصنف عبدالرزاق ۴: ۲۸۸ / ح ۷۸۴۲٫

اقول: ابو الیمان هو الحکم بن نافع الحمصی و شعیب: هو ابن ابی حمزه الحمصی.

فعن احمد بن حنبل قال بشر بن شعیب: جاء ابو الیمان بعد موت ابی فاخذ کتابه و الساعه یقول اخبرنا شعیب فکیف یستحل هذا؟! میزان الاعتدال ۵۸۲:۱٫ فهذه وجاده اصطلاحاً و لیست سماعاً.

اما الدلاله مفاده نسخ وجوب الصوم کما قاله العینی. عمده القاری ۱۱: ۱۲۰٫

۳- و فیه: حدثنا عبدالله بن مسلمه عن مالک عن هشام بن عروه عن ابیه عن عائشه قالت: کان یوم عاشورا تصومه قریش فی الجاهلیه و کان رسول الله یصومه فلما قدم المدینه صامه و امر بصیامه فلما فرض رمضان ترک یوم عاشورا فمن شاء صامه و من شاء ترکه. البخاری ۱: ۳۴۱ و ج ۳: ۱۰۳٫ مصنف عبدالرزاق ۴: ۲۸۹ / ح ۷۸۴۴ و فیه: قالت عائشه من شاء صامه و من شاء ترکه. مسند الحمیدی ۱: ۱۰۲ / ح ۲۰۰ مع اختلاف یسیر.

بحث سندی: و فیه هشام بن عروه: فعن ابن قطان: انه اختلط و تغیر و عن الذهبی انه نسی بعض محفوظه او وهم و عن ابن خراش کان مالک لا یرضاه نقم علیه حدیثه لاهل العراق. میزان الاعتدال ۴: ۳۰۱٫

اقوال و تعالیق:

۱- قال العینی: قوله: تصومه قریش فی الجاهلیه قال زین الدین الحنفی: « روی من حدیث ابن ابی الزناد عن ابیه عن خارجه بن زید عن ابیه قال لیس یوم عاشورا بالیوم الذی یقوله الناس انما کان یوما یستر فیه الکعبه و تقلس (الضرب بالدف و الغناء) فیه الحبشه عند رسول الله!! و کان یدور فی السنه فکان الناس یأتون فلاناً الیهودی فیسألونه فلما مات الیهودی اتو زید ابن ثابت فسألوه – المعجم الکبیر ۵: ۱۳۸ / ح ۴۸۷۶٫ و هذا فیه اشاره الی ان عاشورا لیس هو فی المحرم بل یحسب بحساب السنه الشمسیه کحساب اهل الکتاب و هذا خلاف ما علیه عمل المسلمین قدیماً و حدیثاً. لطائف المعارف: ۱۹۰٫

قال الحافظ: و سنده حسن قلت: ظفرت بمعناه فی کتاب الاثار القدیمه لابی الریحان البیرونی فذکر ما حاصله: ان جهله الیهود یعتمدون فی صیامهم و اعیادهم حساب النجوم فالسنه عندهم شمسیه لا هلالیه، قلت: فمن ثم احتاجوا الی من یعرف الحساب لیعتمدوا علیه فی ذلک. فتح الباری ۴: ۲۴۸٫ و فی هامش مجمع الزوائد: معناه ان زید بن ثابت کان یذهب الی ان عاشورا یوم فی السنه لا انه الیوم العاشر من المحرم و کان من کان علی رأیه فی ذلک یسألون رجلاً من الیهود ممن عنده علم من الکتاب الاول عن ذلک الیوم بعینه من طریق الحساب فکان یخبرهم فلما مات کان علم حساب ذلک عند زید بن ثابت فکانوا یسألونه عنه و هی مسأله غریبه جداً. مجمع الزوائد ۳: ۱۸۷٫: یعنی قبل الاسلام و قوله: کان رسول الله یصومه ای قبل الهجره و قال بعضهم ان اهل الجاهلیه کانوا یصومونه و ان النبی کان یصومه فی الجاهلیه ای قبل ان یهاجر الی المدینه.

قال: هذا الکلام غیر موجه لان الجاهلیه انما هی قبل البعثه فکیف یقول: و ان النبی کان یصومه فی الجاهلیه ثم یفسره بقوله:

ای قبل الهجره و النبی اقام نبیاًفی مکه ثلاث عشر سنه فکیف یقال: صومه کان فی الجاهلیه. » عمده القاری ۱۱: ۱۲۱٫

۲- اقول: اماصوم قریش فی الجاهلیه فیحتمل فیه العسقلانی احتمالین:

الاول: لعلهم تلقوه من الشرع السالف.

الثانی: ان قریش اذنبت ذنباً فی الجاهلیه، فعظم فی صدورهم فقیل لهم: صوموا عاشورا یکفر ذلک.

و لکن لا یعلم من القائل لهم! و لماذا تابعهم رسول الله علی ذلک؟ فهل کان قد اذنب معهم – والعیاذ بالله؟!

ثم ان هذا النص یناقض ما روی ان النبی لما دخل المدینه رأی الیهود تصوم فی هذا الیوم. فقال: انا احق فصامه و امر بصیامه. و معنی ذلک: انه ما کان یصومه قبل ذلک اضف الی ذلک ان معناه: تأثر النبی بالاجواء و التیّارات – حاشا الرسول – فتاره یصوم بمکه متأثراًبالجاهلیه و اخری یصوم بالمدینه متاثراً بالیهود – نعوذ بالله – او حباً لموافقته معهم!

۳- و قال الدکتور جواد علی: «… و یظهر انه خبر صیام قریش یوم عاشورا هو خبر متاخر و لا یوجد له سند یؤیده و لا یعقل صیام قریش فیه و هم مشرکون و صوم عاشورا هو من صیام یهود و هو صیام کفاره و استغفار عندهم. فلم یستغفر قریش و یصومون هذا الیوم؟ و ما ذا فعلوا من ذنب لیطلبوا من الهتهم العفو والغفران؟

و اذا کان هناک صوم عند الجاهلیین فقد کان بالاخری ان یصومه الاحناف الاحناف: ای المائلین عن جمیع الادیان الی دین الاسلام، مسلمین بالرسل کلهم مجمع البحرین ۵: ۴۱٫ و لم یرد فی اخبار اهل الاخبار ما یفید صیامهم فی عاشورا و لا فی غیر عاشوراء.

ثم ان علماء التفسیر والحدیث و الاخبار یذکرون ان الرسول صام عاشورا مقدمه المدینه… و انه بقی علیه حتی نزل الامر بفرض رمضان و یظهر ان الرواه اقحموا اسم قریش فی صیام عاشورا لا ثبات انه کان من السنن العربیه القدیمه التی ترجع الی ما قبل الاسلام المفصل فی تاریخ العرب ۶: ۳۳۹٫ و ان قریشاً کانت تصوم قبل الاسلام. »

اقول: ان المراد بالجاهلیه هو عهد ما قبل الاسلام فلو کان النبی یصوم فی الجاهلیه فلماذا انقطع عنه بعد البعثه و عاد الیه بعد الهجره؟ فلو کان لاجل مخالفه المشرکین فلماذا عاد الیه بعد الهجره؟ فهل هو لاجل حبّه موافقه اهل الکتاب و الیهود؟!!

۴- و قال العسقلانی بعد هذه الاحادیث الثلاث:

افادت تعیین الوقت الذی وقع فیه الامر بصیام عاشورا و قد کان اول قدومه المدینه و لا شک ان قدومه کان فی ربیع الاول فحینئذ کان الامر بذلک فی اول السنه الثانیه و فی السنه الثانیه فرض شهر رمضان. فعلی هذا لم یقع الامر بصیام عاشورا الا فی سنه واحده ثم فوض الامر فی صومه الی رأی المتطوع فعلی تقدیر صحه قول من یدعی انه کان قد فرض فقد نسخ فرضه بهذه الاحادیث الصحیحه و نقل عیاض ان بعض السلف کان یری بقاء فرضیه عاشورا لکن انقرض القائلون بذلک.

و نقل ابن عبدالبر: الاجماع علی انه الان لیس بفرض والاجماع علی انه مستحب.

و کان ابن عمر یکره قصده بالصوم ثم انقرض القول بذلک. فتح الباری ۴: ۲۸۹٫ نیل الاوطار ۴: ۲۴۳٫

اقول: اولاً لو ثبت ان النبی فوض الامر فی صومه الی رأی المتطوع فمن ابن جاء القول بالاستحباب الشرعی؟

ثانیاً: کیف یدعی ابن عبدالبر -بل العامه- الاجماع علی استحبابه مع ان ابن عمر یری العامه فیه رأیاًخاصاً: و انه روی علماً کثیراً و انه شیخ الاسلام!! و انه من الصحابه المکثرین للفتوی کما عن ابن حزم فی کتاب الاحکام و انظر: سیر اعلام النبلاء ۳: ۲۰۴ / ۴: ۲۳۷٫ کتاب الاحکام ۵: ۹۲٫ کان یکره قصده بالصوم و کان من یحرمه علی عهد معاویه او یکرهه. عمده القاری ۱۱: ۱۲۱٫

و قال القسطلانی ایضاً: « فعلی هذا ترک یوم عاشورا لم یقع الامر بصومه الا فی سنه واحده و علی تقدیر القول بفرضیته فقد نسخ و لم یرو عنه انه علیه الصلاه والسلام جدد للناس امرا بصیامه بعد فرض رمضان بل ترکهم علی ما کانوا علیه من غیر نهی عن صیامه فان کان امره علیه الصلاه والسلام بصیامه قبل فرض صیام رمضان للوجوب فانه یبتنی علی ان الوجوب اذا نسخ هل ینسخ الاستحباب ام لا؟ فیه اختلاف مشهور. »

و ان کان امره للاستحباب فیکون باقیاًعلی الاستحباب. » ارشاد الساری ۴: ۶۴۸٫

اقول: اذا کان واجباً ثم نسخ لکن هل الباقی بعد نسخ الوجوب هو الاستحباب او الحظر او علی ما کان علیه سابقاً… فیه الاختلاف العریق و معه فما الدلیل علی تبنی القول بالاستحباب وحده، مع هذا الاختلاف فی المبانی الاصولیه؟!

ثم: انه لو کان مستحباً ثم نسخ فما الدلیل علی بقاء الاستحباب حینئذ؟؟

۴- البخاری: « عن مالک، عن ابن شهاب عن حمید بن عبد الرحمن بن عوف انه سمع معاویه بن ابی سفیان یوم عاشورا عام حج و هو علی المنبر یقول: یا اهل المدینه این علماؤکم؟ سمعت رسول الله یقول لهذا الیوم: هذا یوم عاشورا و لم یکتب علیکم صیامه و انا صائم فمن شاء فلیصم و من شاء فلیفطر. » البخاری ۱: ۳۴۱٫ کتاب الصوم- مسلم سنن النسائی ۴: ۲۰۴٫ الموطا ۱: ۲۹۹- قوله و لم یکتب الی اخره من کلام النبی- التوشیح ۲: ۴۰۳٫

قال النووی: « الظاهر انما قال هذا لما سمع من یوجبه او یحرمه او یکره فاراد اعلامهم بانه لیس بواجب و لا محرم و لا مکروه. » انظر عمده القاری ۱۱: ۱۲۱٫

اقول: و مفاده ان اهل المدینه الی عام ۴۴ او ۵۷بالهجره و هی ایام الحجه الاولی او الثانیه لمعاویه عمده القاری ۱۱: ۱۲۱٫ کانوا متفقین علی عدم الاستحباب لانهم کانوا یقولون: بالوجوب او الکراهه او الحرمه کما هو نص الخبر فحینئذ قوله: انا صائم. ان کان من کلام معاویه فیکون استحباب الصوم و فضله یوم عاشورا سنه امویه لا محمدیه.

و ان کان من رسول الله فکیف یری اهل المدینه خلاف ذلک الی عام ۵۷ او ۴۴ عام حج معاویه مع انهم کانوا اقرب الی النبی من معاویه الذی اسلم عام الفتح و لم یصاحب النبی الکریم الا ایاماً قلائل فکیف یکون هو اعرف بالسنه من اهل المدینه؟!

ب- و قال العسقلانی: قوله: این علماؤکم: فی سیاق هذه القصه اشعار بان معاویه لم یر اهتماماًبصیام عاشورا. فلذلک سأل عن علمائهم او بلغه عمن یکره صیامه او یوجبه. » فتح الباری ۴: ۲۹۰٫

اقول: علی الاحتمالین – الکراهه او الوجوب تکون الروایه ظاهره فی خلاف ما یدعی من الاجماع علی الاستحباب المؤکد و ذلک لوجود من یقول بالکراهه او الوجوب کما اشار الیه العسقلانی.

۵- البخاری: « حدثنا ابو معمر حدثنا عبد الوارث حدثنا ایوب حدثنا عبدالله بن سعید بن جبیر عن ابیه عن ابن عباس رضی الله عنهما قال: قدم النبی المدینه فرأی الیهود تصوم یوم عاشورا فقال: ما هذا؟ قالوا: هذا یوم صالح هذا یوم نجی الله بنی اسرائیل من عدوهم فصامه موسی قال: فانا احق بموسی منکم فصامه و امر بصیامه. » البخاری ۱: ۳۴۱٫ مسند الحمیدی ۱: ۲۳۹ / ح ۵۱۵٫ الدرامی ۲: ۳۶ / ب ۴۶ / ح ۱۷۵۹٫ ابو داود ۲: ۳۲۶ / ح ۲۴۴۴٫ ابن ماجه ۱: ۵۵۲٫ مصنف عبدالرزاق ۴: ۲۸۸و ۲۹۰ / ح ۷۸۴۸٫

یرد علیه: نقاش دلالی، و نقاش سندی: اما الدلالی:

اولا مفاد هذا الحدیث ان النبی ما کان یصوم قبل قدومه المدینه بل اخذه من الیهود بعد قدومه و صدقهم فی ذلک و ما کان یعلم بهذا النوع من الصیام و هذا ینافی ما روی انه کان یصوم فی الجاهلیه….

ثانیاً: ظاهر الخبر بقرینه الفاء « قدم المدینه فرای » ان النبی (ص) حین قدومه المدینه وجد الیهود صیاماً یوم عاشوراء فهذا النص صریح او ظاهر فی المفاجاه مع ان قدومه المدینه کان فی شهر ربیع الاول.

ثالثاً: ان اخبار الیهود غیر مقبول فکیف یعمل النبی (ص) بخبرهم و قد اجیب عن الثانی بما فیه تکلف و تمحل ظاهر. و فیما یلی بعض ذلک:

۱- ان المراد: ان اول علمه بذلک و سؤاله عنه کان بعد ان قدم المدینه لا انه قبل ان یقدمها علم بذلک و غایته ان فی الکلام حذفاً تقدیره: قدم النبی (ص) المدینه فاقام الی یوم عاشورا فوجد الیهود فیه صیاماً.

ب- یحتمل ان یکون اولئک الیهود کانوا یحسبون یوم عاشورا بحساب السنین الشمسیه فصادف یوم عاشورا بحسابهم الیوم الذی قدم فیه النبی.

و قد استبعد العسقلانی فتح الباری ۴: ۲۹۴٫ قال السیوطی:… فانه قدم فی ربیع الاول و یحتمل ان یکون رآهم حال قدومه و کانوا یحسبون عاشورا بالسنین الشمسیه لا الهلالیه کسائر صیامهم و اعیادهم فتاخر عاشورا عندهم الی ربیع التوشح علی الجامع الصحیح ۲: ۴۰۴٫ هذا الاحتمال کما تنظر فیه العینی عمده القاری ۱۲۲:۱۱٫ « الفاء » صریحه او ظاهره فی المفاجاه و النص یأبی هذه التقدیرات و التمحلات.

و قد اجیب عن الاشکال الثالث بتاویلات لا ترجع الی محصل و فیما یلی بعضها:

ا- ان الوحی نزل حینئذٍ علی وفق ما حکموا.

ب- انما صام باجتهاده.

ج- اخبر من اسلم منهم کعبد الله بن سلام.

د- تواتر الخبر عند النبی.

و ارتکاب هذه التمحلات دلیل عدم امکان الاخذ بظاهر الحدیث مع ان هذه الوجوه محض احتمال لا دلیل علیها.

اما النقاش السندی:

۱- فی السند ابو معمر و هو عبدالله بن عمرو المنقری و کان الارزی لا یحدث عنه للقدر یخافه علیه.

و عن ابی حاتم: صدوق غیر انه یکن یحفظ.

و عن الذهبی: لا یقع لنا حدیثه فیما علمت عالیاً… و حدیثه فی الکتب مع بدعته… » سیر اعلام النبلاء۱۰: ۶۲۳٫

۲- و فی السند ایضاً: عبدالوارث بن سعید، قال الذهبی:

« قدری القدریه و هم المنسوبون الی القدر و یزعمون ان کل عبد خالق فعله و لا یرون المعاصی و الکفر بتقدیرالله و مشیئته فنسبوا الی القدر لانه بدعتهم و ضلالتهم و فی شرح المواقف قیل القدریه هم المعتزله لاسناد افعالهم الی قدرتهم. » انظر مجمع البحرین ۳: ۴۵۱٫ مقباس الهدایه. متعصب لعمرو بن عبید ابو عثمان – عمروبن عبید – البصری کبیر المعتزله، مات بطریق مکه سنه اربع و اربعین و مئه. تاریخ البغداد ۱۲: ۱۶۲٫ سیر اعلام النبلاء ۶: ۱۰۵ و کان حماد ابن زید ینهی المحدثین عن احمل عنه للقدر. » میزان الاعتدال ۲: ۶۷۷٫

و قال ایضاً: قدری مبتدع. » سیر اعلام النبلاء ۸: ۳۰۱٫

و قال یزید بن زریع: من اتی مجلس عبد الوارث فلا یقربنی. » میزان الاعتدال ۲: ۶۷۷٫

۶- البخاری: حدثنا علی بن عبدالله حدثنا ابو اسامه عن ابی عمیس عن قیس بن مسلم عن طارق بن شهاب عن ابی موسی قال: کان یوم عاشورا تعده الیهود عیداًقال النبی فصوموه انتم. » البخاری ۱: ۳۴۱٫ انظر الکامل فی الضعفاء ۴: ۱۷۲٫ اقول هذا خلاف ما روی سابقاً من ان الیهود کانت تصوم یوم عاشورا.

و بالتالی لم یتضح و لم یعرف ان الیهود هل کانت تصوم فی هذا الیوم ام لا؟و یفهم من العسقلانی: ان الیهود ما کانت تصوم یوم عاشورا حیث قال: « فظاهره ان الباعث علی الامر بصومه محبه مخالفه الیهود حتی یصام ما یفطرون فیه لان یوم العید لا یصام. و قد وردت روایه تصرح بان الیهود کانت تعظم هذا الیوم و تصومه کما فی حدیث ابی موسی: و اذا اناس من الیهود یعظّمون عاشورا و یصومونه.

و فی حدیث مسلم: کان اهل خیبر یصومون یوم عاشورا یتخذونه عیداً و یلبسون نسائهم فیه حلیتهم و شارتهم- ای هیئتهم الحسنه. » فتح الباری ۴: ۲۹۲٫

اذن: یرد علیه ان مفاد هذا الحدیث تعده الیهود عیداً مناقض للحدیث السابق: فرای الیهود تصوم و قد فهم القسطلانی ایضاًما اوردناه فقال: قوله فصوموه انتم مخالفه لهم فالباعث علی الصیام فی هذا غیرالباعث فی الحدیث ابن عباس السابق اذ هو باعث علی موافقته یهود المدینه علی السبب و هو شکر الله تعالی علی نجاه موسی. » ارشاد الساری ۴: ۶۵٫

و قد اجیب کسابقه بما لا یرجع الی محصل و فیما یلی بعضه:

ا- لا یلزم من کونه عندهم عیداً: « الافطار لاحتمال ان صوم یوم العید جائز عندهم.

ب- ان هولاء الیهود غیر یهود المدینه فالنبی وافق یهود المدینه و خالف غیرهم من الیهود. و هی محاولات یائسه و لا تدفع التهافت اذ مفاد الاولی صیام الیهود یوم عاشورا و مفاد الثانیه افطارهم..

اما النقاش السندی:

۱- و فی السند: قیس بن مسلم الجدلی العدوانی و کان مرجئاً تهذیب الکمال ۱۵: ۳۳۷٫

۲- و فی السند ایضاً: ابو موسی الاشعری: و قد رماه خذیفه بن الیمان بالنفاق. » سیراعلام النبلاء ۲: ۳۹۴٫ و کان منحرفاً عن علی بن ابی طالب (ع ). استیعاب ۴: ۳۲۶٫

۷- البخاری: حدثنا عبیدالله بن موسی عن ابن عیینه عن عبیدالله بن ابی یزید عن ابن عباس رضی الله عنه قال: ما رایت النبی یتحری صیام یوم فضله علی غیره الا هذا الیوم یوم عاشورا و هذا الشهر یعنی شهر رمضان. » البخاری ۱: ۳۴۲٫ مسلم. النسائی ۴: ۲۰۴٫ مسند احمد ۱: ۲۲۲٫ مصنف عبدالرزاق ۴: ۲۸۷ / ح ۸۷۳٫ السنن الکبری ۴: ۲۸۴٫

اما النقاش الدلالی، اولاً: ان مفاد هذا النص هو ان یوم عاشورا افضل الایام للصائم بعد رمضان مع ان مفاد نصوص اخری: هو ان صیام یوم عرفه افضل من صیام یوم عاشورا و انه یکفر سنتین فلا بد و ان یقال: ان ابن عباس اسند ذلک الی علمه و فهمه. انظر فتح الباری ۴: ۲۹۲٫ قال السیوطی: هذا اسنده ابن عباس الی علمه فلا یرّد علم غیره و قد ثبت فی صیام یوم عرفه انه یکفر سنتین و ذلک یدل علی انه افضل من یوم عاشورا ذکر فی حکمته ان یوم عاشورا و منسوب الی موسی و یوم عرفه منسوب الی النبی فلذلک کان افضل… التوشیح علی الجامع الصحیح ۲: ۴۰۴٫

ثانیاً: مفاده استمراریه النبی و مداومته علی هذا الصیام و انه کان یتحری -ای یقصد- هذا الیوم و یترصده للصیام فیه مع ان هذا مناف لما نقلوا عن عائشه ان النبی لما قدم المدینه صامه و امر بصیامه فلما فرض رمضان ترک یوم عاشورا. البخاری ۱: ۳۴۱ و ۳: ۱۰۲٫ عمده القاری ۱۸: ۱۰۳٫

و اما النقاش السندی: و فی السند: سفیان بن عیینه فهو و ان کان عندهم ثقه لکنه مدلس ان التدلیس عندهم علی اقسام منه ما یقدح و منه ما لا یقدح انظر کلام ابن عماد ذیل قول الذهبی فی الاعمش: ثقه جلیل و لکنه یدلس شذرات الذهب ۱: ۲۲۲٫ مقباس الهدایه ۵: ۴۱۳٫ و عن یحیی بن سعید القطان: اشهد ان سفیان اختلط سنه سبع تسعین و مائه فمن سمع منه فیها فسماعه لاشی. » میزان الاعتدال ۲: ۱۷۰٫

فیحتمل صدور هذا الحدیث بعد عام الاختلاط فلاضمان لسلامه السند.

و اما ابن ابی یزید فهو و ان کان ثقه عندهم و مات ۱۲۶ه$ انظر عمده القاری ۲: ۲۷۳٫ و لکن لا یرفع الاشکال.

۸- البخاری: حدثنی محمود اخبرنا عبیدالله عن اسرائیل عن منصور عن ابراهیم عن علقمه عن عبدالله (ابن مسعود) قال: دخل علیه الاشعث و هو ای عبدالله بن مسعود یاکل. عمده القاری ۱۸: ۱۰۳٫ یطعم، فقال: الیوم عاشورا فقال: کان یصام قبل ان ینزل رمضان فلما نزل رمضان ترک. فدنوا فکل البخاری ۳: ۱۰۳٫ و مفاد هذا النص هو عدم المطلوبیه و لو بعنوان الاستحباب اذ لم یقصد الاشعث. الوجوب اذ من الاکید نسخه علی عهد الرسول الاعظم.

من هو ابن مسعود؟

قال الذهبی: « هو الامام البحر فقیه الامه کان من السابقین الاولین. و من النجباءالعالمین شهد بدراً و هاجر الهجرتین… و مناقبه غریزه روی علماًکثیراً. اتفقا له فی الصحیحین علی اربعه و ستین و انفرد له البخاری باخراج احد و عشرین حدیثاًو مسلم باخراج خمسه و ثلاثین حدیثاً و له عند بقی بالمکرر ثمانی مئه و اربعون حدیثاً و کان معدوداًفی اذکیاًالعلماء… و انه اول من جهر بالقرآن بمکه بعد رسول الله.

و انه کما عن الانصاری ما اعلم النبی ترک احداًاعلم بکتاب الله من هذا القائم و نسب الی علی (ع) انه قال فیه: فقیه فی الدین عالم بالسنه و نسب الیه ایضاً انه قال: انه علم الکتاب و السنه ثم انتهی.

و عن ابی موسی: لا تسألونی عن شی مادام هذا الحبر بین اظهرکم و عنه ایضاً: مجلس کنت اجالسه ابن مسعود اوثق فی نفسی من عمل السنه.

و عن ابی وائل: ما اعدل بابن مسعود احداً.

و عن الشعبی: ما دخل الکوفه احد من الصحابه انفع علماًلا افقه صاحباًمن عبدالله…. » سیر اعلام النبلاء ۱: ۴۶۱- ۵۰۰٫

اقول کیف یترک العامه قول من هو عندهم فقیه الامه و روی علماًکثیراًو انه عالم بالسنه و فقیه فی الدین و یقال بان الامه اجمعت علی الاستحباب و ترک قول ابن مسعود و ابن عمر؟!! و کیف یتلائم هذا مع مبناهم و اصولهم!!

و اما عندنا؛ مختلف فیه، فعن المرتضی: لا خلاف بین الامه فی طهاره ابن مسعود و فضله و ایمانه و مدح النبی له و ثنائه علیه و انه مات علی الحاله المحموده الشافعی ۴: ۲۸۳٫

و عن السید الخوئی: لم یثبت انه والی علیاً و قال بالحق و لکنه مع ذلک لا یبعد الحکم بوثاقته لوقوعه فی اسناد کامل الزیارات معجم رجال الحدیث ۱۰: ۳۲۳٫٫

و عن التستری: انه والی القوم و مال معهم و لم یتبع علیاً. » قاموس الرجال ۶: ۶۰۸٫ انظر کتاب دراسات فقهیه فی مسائل خلافیه: ۱۹٫

۹- البخاری: حدثنا یحیی بن بکیر حدثنا اللیث عن عقیل عن ابن شهاب عن عروه عن عائشه.

و حدثنی محمد بن مقاتل، قال: اخبرنی عبدالله هو ابن المبارک قال: اخبرنا محمد بن ابی حفصه عن الزهری عن عروه عن عائشه قالت: کانوا یصومون عاشورا قبل ان یفرض رمضان و کان یوماًتستر فیه الکعبه فلما فرض الله رمضان قال: رسول الله من شاء ان یصومه فلیصمه و من شاء ان یترکه فلیترکه. » البخاری ۱: ۲۷۸٫ انظر فتح الباری ۳: ۵۳۱٫

اقول: ان کان المراد من « کانوا یصومون عاشورا » صوم الجاهلیه و قریش فیرد علیه اشکال النسیی سیأتی البحث عن النسیی . فی شهر المحرم عنه الجاهلیه و لا زمه عدم تحقق صومهم فی یوم عاشورا بالمعنی المعروف و ان کان المراد: صوم الیهود: فقد اثبتنا انهم ما کانوا یصومون فی المحرم و عاشورا بالمعنی المصطلح نعم لعله کان یتفق اشهرهم مع شهر محرم و عاشورا.

و حینئذ فما هو مرجع الضمیر فی قوله: فلیصمه؟ هل هو بمعناه المعروف – العاشر من المحرم – او غیره؟؟

۱۰- البخاری: « حدثنا المکی بن ابراهیم حدثنا یزید عن سلمه بن الاکوع، قال: امر النبی رجلاً من اسلم ان: اذِّن فی الناس ان من کان اکل فلیصم بقیه یومه و من لم یکن اکل فلیصم الیوم یوم عاشورا. » البخاری ۱: ۳۴۲٫ الدارمی ۲: ۳۶ / ب ۴۶ / ح ۱۷۶۱٫

و فی سنن ابی داود: فأتموا بقیه یومکم و اقضوه.

قال ابو داود: یعنی یوم عاشورا. سنن ابی داود ۲: ۳۲۷ / ح ۲۴۴۷٫ انظر ابن ماجه ۱: ۵۵۲ / ح ۱۷۳۵٫ تهذیب الکمال ۱۶: ۳۷۷٫ مصنف عبدالرزاق ۴: ۲۸۶ / ح ۷۸۳۴عن معبد القرشی. مجمع الزوائی ۳: ۱۸۵٫ لا یرد علی السند انه مرسل اذ کیف یروی یزید بن ابی عبید مولی سلمه المتوفی عام ۱۴۷ه$ عن سلمه بن الاکوع الصحابی. و ذلک لان الحدیث اعتبروه من ثلاثیات البخاری و لا نقاش فیه عندهم. لان مکی بن ابراهیم الذی مات سنه خمس عشره و مئتین قد قارب المئه. انظر سیر اعلام النبلاء۹: ۵۵۲٫ ویزید بن ابی عبید مات قبل خروج محمد بن عبدالله بسنه او سنتین. انظر تهذیب الکمال ۲۰: ۳۵۴٫ و سلمه بن الاکوع الذی مات عام ۷۴ه$ کان من ابناء التسعین انظر سیر اعلام النبلاء ۳: ۳۲۶٫

اقول: هل هذا الامر صدر منه (ص) فی عام الهجره الی المدینه ام فی السنوات الاخری التی بعدها؟ فعلی الاول: فقد مر انه نسخ بعد ذلک العام.

و علی الثانی: فهو مخالف لتصریح الشراح، کالعسقلانی و غیره، من انه لم یقع الامر بصیام عاشورا الا فی سنه واحده. هذا وقد استدل بعضهم بهذا الحدیث علی اجزاء الصوم بغیر نیه لمن طرا علیه العلم بوجوب صوم ذلک الیوم و لکنه مورد للنقاش عندهم و مرودود. انظر فتح الباری ۴: ۲۹۲ù۱۶۸٫

۱۱- مسلم: حدثنا یحیی بن یحیی التمیمی و قتیبه بن سعید جمیعاً عن حماد قال یحیی: اخبرنا حماد بن زید عن غیلان عن عبدالله بن معبد الزمانی عن ابی قتاده رجل اتی النبی…

ثلاث من کل شهر و رمضان الی رمضان فهذا صیام الدهر کله… و صیام یوم عاشورا احتسب علی الله ان یکفر السنه التی قبله. » مسلم ۲: ۴۸۹٫ ابن ماجه ۱: ۵۵۳٫ انظر احمد ۵: ۳۰۷ و ۳۰۸و ۳۱۱و ۲۹۵ù۳۰۴ù۲۹۶و مصنف عبدالرزاق ۴: ۲۸۶ / ح ۷۸۳۲و السننن الکبری ۴: ۲۸۶٫ الحمیدی ۱: ۲۰۵ / ح ۴۲۹٫

قال الترمذی: « لا تعلم فی شی من الروایات انه قال: صیام یوم عاشورا کفاره سنه الا فی حدیث ابی قتاده. » الجامع الصحیح ۳: ۱۲۶ / ب ۴۸ / ح ۷۵۲٫

و قال ابن حجر: قال البخاری: لا یعرف له -ای ابن معبد- سماع من ابی قتاده. » تهذیب التهذیب ۶: ۳۶٫

و اورده ابن عدی فی الضعفاء. الکامل فی الضعفاء ۴: ۲۲۴٫

۱۲- ابو داود: قال حدثنا شعبه قال: اخبرنی ابو اسحق قال سمعت الاسود بن یزید یقول: ما رایت احداً کان امر بصیام عاشورا من علی ابن ابی طالب و ابی موسی الطیالسی: ۱۶۷ / ح ۱۲۱۲٫ مصنف عبدالرزاق ۴: ۲۸۷ / ح ۷۸۳۶٫

اقول: ان هذا النص ینافی ثبوت النسخ و ان النبی لم یامرو لم ینه بعد ذلک احداً.

دع عنک: ابو اسحاق السبیعی الذی تاره رمی بالتدلیس و اخری بافساده حدیث اهل الکوفه. انظر سیر اعلام النبلاء ۵: ۳۹۸- ۳۹۹٫ و ضعفه الشیخ عبدالغنی النابلسی فی کتابه معجم القواعد العربیه بقوله: فیه عثمان بن مطر و هو منکر الحدیث.

۱۳- ابو داود: حدثنا شیبان عن اشعث بن ابی الشعثاء عن جعفر بن ابی ثور عن جابر بن سمره، قال: کان رسول الله یامرنا بصیام عاشورا و بحثنا و یتعاهدنا عنده فلما فرض رمضان لم یامرنا به و لم ینهنا عنه و لم یتعاهدنا عنده. » الطیالسی: ۱۰۶ / ح ۷۸۴٫ کنزالعمال ۸: ۶۵۶ / ح ۲۴۵۹۲٫

اقول و هذا الحدیث لا یفهم منه لا الرجحان و لا الاستحباب. بل دلالته علی عدم الاستحباب اکثر و اتم.

۱۴- ابو داود: قال حدثنا شعبه عن الحکم عن القاسم بن مخیمره عن عمروبن شر حبیل عن قیس سعد بن عباده قال کنا نصوم یوم عاشورا و نعطی زکاه الفطر قبل ان ینزل علینا صوم رمضان و الزکاه فلما نزلا لم نؤمربها و لم ننه عنهاما وکنا نفعله. » الطیالسی: ۱۶۸ / ح ۱۲۱۱٫ کنزالعمال ۸: ۶۵۶ / ح ۲۴۵۹۴٫

و هذا الحدیث ایضا لا یفهم منه لا رجحان و لا الاستحباب بل ترک لهم کای فعل مباح.

۱۵- عن مالک انه بلغه ان عمربن الخطاب ارسل الی الحارث بن عشام ان غدا یوم عاشورا فصم و امر اهلک ان یصوموا. » الموطا ۱: ۲۹۹ / ح ۳۵٫ مصنف عبدالرزاق ۴: ۲۸۷ / ح ۷۸۳۸٫

اقول و فضلا عن ارسال هذا النص فان عمربن الخطاب لیس بمشرع بل المفروض ان یکون متبعاً ثم لیس فی قوله انه یروی عن النبی.

۱۶- ابو داود: « حدثنا سلیمان بن داود المهری ثنا ابن وهب اخبرنی یحیی بن ایوب ان اسماعیل بن امیه القرشی حدثه انه سمع ابا غطفان یقول: سمعت عبدالله بن عباس یقول: حین صام النبی یوم عاشورا امرنا بصیامه قالوا یا رسول الله انه یوم تعظمه الیهود والنصاری! فقال رسول الله: فأذا کان العام المقبل صمنا یوم التاسع فلم یات العام المقبل حتی توفی رسول الله. » ابو داود ۲: ۳۲۷ / ح ۲۴۴۵٫ مسلم. الطیالسی: ۳۴۲ / ح ۲۶۲۵معجم الکبیر ۱۰: ۳۲۲ / ح ۱۰۷۸۵٫

النقاش الدلالی:

اقول: مفادان النبی کان یامر بصیام عاشورا الی اخر ایامه و اراد صیام التاسع فلم یمهله الاجل و هذا ینافی ما ورد فی السنن: انه لم یامر و لم ینه عن صوم عاشورا بعد نزول صوم رمضان. » لا یقال لعل امره بصوم عاشورا قبل صوم رمضان، لانه یقال: ان الامر بصوم رمضان فی سوره البقره و هی من اوائل السور فی المدینه و ابن عباس کان صبیاً انذاک.

و ینافی ما ورد فی البخاری عن عائشه: انه ترک صوم عاشورا بعد ما فرض رمضان و ماورد من ان رسول الله ما صام یوم عاشورا.

اضف الی ذلک انه لم یعهد من النصاری تعظیمهم لهذا الیوم.

اما النقاش السندی:

و فی السند: یحیی بن ایوب و هو ابو العباس الغافقی المصری فعن ابن حنبل هو سیی الحفظ و عن ابی حاتم لا یحتج به و عن النسائی لیس بالقوی و عن الذهبی له غرائب و مناکیر یتجنبها ارباب الصحاح. » سیر اعلام البنلاء۸: ۶٫

۱۷- ابن ماجه: حدثنا علی بن محمد ثنا وکیع عن ابن ابی ذئب عن القاسم بن عباس عن عبدالله بن عمیر مولی ابن عباس عن ابن عباس. قال: قال رسول الله لئن بقیت الی القابل لاصومن الیوم التاسع. » ابن ماجه ۱: ۵۵۲ / ح ۱۷۳۶٫

اقول: یحتمل اتحاده مع الحدیث السابق و انه روی بطریق اخر و لکن لادلاله فیه علی رجحان او استحباب صوم عاشورا الا علی روایه احمد بن یونس: مخافه ان یفوته عاشورا و لکنه استظهار و فهم الراوی لیست هی من کلام النبی

النقاش السندی:

و فی السند: وکیع بن الجراح و قد قال فیه احمد: اخطا فی خمس مئه حدیث سیر اعلام النبلاء۹: ۱۵۵٫٫

۱۸- الترمذی: حدثنا قتیبه حدثنا عبدالوارث عن یونس عن الحسن عن ابن عباس قال: امر رسول الله بصوم عاشورا یوم العاشر. الترمذی ۳: ۱۲۹٫

اقول: و هو لاینافی ماورد عنه انه لم یأمر بهذا الصوم بعد رمضان اذ لعل المراد هنا بالامر هو الامر قبل نسخه.

۱۹- الدارمی: « اخبرنا یعلی عن محمد بن اسحق عن نافع عن ابن عمر قال: قال رسول الله هذا یوم عاشورا، و کانت قریش تصومه فی الجاهلیه فمن احب منکم ان یصومه فلیصمه و من احب منکم ان یترکه فلیترکه و کان ابن عمر لا یصومه الا ان یوافق صیامه الدارمی ۲: ۳۶ / ح ۱۷۶۲٫

اقول: و نقل نافع عن ابن عمر من التفصیل بین السفر و الحضر فی الصیام مخالف لما هو المعروف عنه و مخالف لمانقل عنه هنا. انظر شرح الزرقانی ۲: ۱۷۸٫

۲۰- ابن ماجه: حدثنا محمد بن رمح ابنانا اللیث بن سعد عن نافع عن عبدالله بن عمر انه ذکر عنه رسول الله یوم عاشورا. فقال رسول الله کان یوما یصومه اهل الجاهلیه فمن احب منکم ان یصومه فلیصمه و من کرهه فلیدعه. » ابن ماجه ۱: ۵۵۳ / ح ۱۷۳۷٫

اقول: و لا دلا له فیها علی الندب و المطلوبیه بل فیها تعریض و کنایه بمن کان یصومها حیث قال: یصومه اهل الجاهلیه.

۲۱- النسائی: اخبرنی زکریا بن یحیی قال: حدثنا شیبان قال: حدثنا ابو عوانه عن الحر بن صیاح عن هنیده بن خالد عن امراته قالت: حدثتنی بعض نساء النبی ان النبی کان یصوم یوم عاشورا و تسعاً من ذی الحجه. » النسائی ۴: ۲۰۴٫

اقول: الحدیث مرسل اذ لم یعرف من هی امراته و لم یرد لها توثیق اضف الی ذلک ان مفادها الاستمرار و هو ینافی ما ورد من انه لم یصم عاشورا.

۲۲- عبدالرزاق: « عن اسماعیل بن عبدالله، قال: اخبرنی یونس بن عبید عن الحکم الاعرج عن ابن عباس قال: اذا اصحبت بعد تسع وعشرین ثم اصبح صائماً فهو یوم عاشورا. المصنف ۴: ۲۸۸ / ح ۷۸۴۰٫

اقول اولا: لم یسند الی النبی و ثانیاً: لا دلاله فیه علی المطلوب و ذلک لان یوم العاشر غیر یوم الثلاثین الذی عبر عنه بقوله: « بعد تسع و عشرین ثم اصبح… »

۲۳-عبدالرزاق: « اخبرنا ابن جریج قال: اخبرنی عطاءانه سمع ابن عباس یقول فی یوم عاشورا: خالفوا الیهود و صوموا التاسع و العاشر. » المصنف ۴: ۲۸۷ / ح ۷۸۳۹٫ السنن الکبری ۴: ۲۸۷٫

اقول: و مفاده ان الیهود ما کانت تصوم یوم عاشورا بل کانت تتخذه عیداً و هذا مناف لما ورد من انه کانت الیهود تصوم عاشورا و ان النبی قال: نحن احق بموسی…

۲۴- عبدالرزاق عن ابن جریج قال: سمعت عطاء یزعم ان النبی امر بصیام یوم عاشورا… قالوا: کیف بمن اکل؟ قال: من اکل و من لم یاکل. المصنف ۴: ۲۹۱ / ۷۸۵۱٫

اقول: اولا الحدیث مرسل، ثانیاً: مر البحث و النقاش فی نظیره فلا نعید.

۲۵- ابن عبد البر: قال ابن ابی خیثمه حدثنا محمد بن سعید الاصبهانی حدثنا معاویه بن هشام عن سفیان عن قلیب عن جابر قال: قالت عائشه من افتاکم بصوم عاشورا؟ قالوا: علی قالت: اما انه اعلم الناس بالسنه و کانت کثیرا ماترجع الیه فی المسائل. الاستیعاب ۲: ۴۶۲٫ انظر شرائع الاسلام (الهامش) ۱: ۲۴۰٫ تحقیق محمد علی البقال.

اقول و فی السند مجاهیل اضافه الی اجمال الحدیث اذ لم یعرف من الحدیث انه علیه السلام هل افتی بالوجوب او الحرمه او الاستحباب مع انه من البعید جداً الفتوی بالاستحباب مع ورود النصوص التی نقلوها فی ان النبی لم یامر و لم ینه عنه بعد صوم رمضان، و لا کلام فی ان علیاً اعلم الصحابه بسنه الرسول (ص ).

۲۶- الهیثمی: عن عمار قال: امرنا بصوم عاشورا قبل ان ینزل رمضان فلما نزل رمضان لم نؤمر. مجمع الزوائد ۳: ۱۸۶ù۱۸۸٫ کنزالعمال ۸: ۶۵۶ / ح ۲۴۵۹۳٫

قال الهیثمی: رواه الطبرانی فی الکبیر و رجاله رجال الصحیح.

۲۷- الهیثمی: « عن الخدری ان رسول الله امر بصوم عاشورا و کان لا یصومه. » همان.

اقول: افیامر و لا یأتمر؟؟

ثم ان روایه الهیثمی – الاولی – بل الثانیه ایضا تدل علی عکس المطلوب و ان النبی لم یامر بصیام عاشورا بل ما کان یصومه بعد نزول صوم رمضان.

ثم ان الهیثمی اورد فی کتابه قرابه من ثلاثین حدیثاً فی صوم عاشورا و ضعف اکثرها. » انظر مجمع الزوائد ۳: ۱۸۸٫

۲۸- البیهقی: باب ماجاء فی تفله فی افواه المرتضعین یوم عاشورا. فتکفوا به الی اللیل:

روی بسندین عن علیه بنت الکمیت العتکیه عن امها امیمه قالت: قلت لامه الله بنت روینه مولاه رسول الله یا امه الله اسمعت امک و رزینه تذکر آنهاسمعت رسول الله یذکر صوم یوم عاشورا؟ قالت نعم کان یعظمه و یدعو برضعائه و رضعاء ابنته فاطمه و یتفل فی افواههم و یقول للامهات: لا ترضعن الی اللیل. » دلائل النبوه ۶: ۲۲۶٫

و قال ابن حجر: اخرجه ابن ابی عاصم و ابن منده من طریق علیله بمهمله مضغره بنت الکمیت حدثتنی امی امینه عن امه الله بنت رزینه. الاصابه ۴: ۳۰۲٫

و اخرجه ابو مسلم الکنجی و ابو نعیم من طریقه عن مسلم بن ابراهیم عن علیله مطولا و لفظه: حدثنا عللیه بنت الکمیت سمعت امی امینه الاصابه ۴: ۳۰۲٫٫

لم یعرف لنا حال علیه او علیله کما لم یعرف حال امیه او امنیه کما اشار الهیثمی قائلا: و علیه و من فوقها لم اجد من ترجمتهن مجمع الروائد ۳: ۱۸۶٫

ثم متی کان لفاطمه اطفال رضعاء؟ أبعد نزول آیه شهر رمضان ام قبل ذلک؟ و قد ولد الحسن و هو اول مولود لفاطمه الزهراء فی النصف من شهر رمضان فی السنه الثالثه من الهجره تاریخ الطبری ۲: ۷۶٫ العبر ۱: ۶٫ مع ان فرض رمضان کان فی العام الثانی من الهجره العبر ۱: ۵٫

. و ما علاقه الاطفال الرضع غیر المکلفین بالصوم عن الرضاع و اللبن.

۲۹- السیوطی: « اخرج ابن المنذر عن عبدالله بن عمرو قال رسول الله من صام یوم الزینه ادرک ما فاته من صیام تلک السنه و من تصدق یومئذ بصدقه ادرک ما فاته من صدقه تلک السنه یعنی یوم عاشورا. » الدرر المنثور ۴: ۳۰۳٫

ماالمراد بیوم الزینه:

ذکر المفسرون لیوم الزنیه و جوهاً اربعه:

۱- یوم عید لهم یتزینون فیه. ۲- یوم النیروز کما عن مقاتل. ۳- یوم سوق لهم کما عن ابن الجبیر. ۴- یوم عاشورا کما نسب الی ابن عباس. التفسیر الکبیر ۷۳: ۲۲٫ البیضاوی ۲: ۵۳٫

هذا ولم یرد فی تفاسیرنا و لا فی روایاتنا تفسیره بیوم عاشورا. بل بمعنی: انه یوم لهم یجری بینهم مجری العید یتزینون فیه و یزینون الاسواق کما عن قتاده و ابن جریج و السدی و ابن زید و ابن اسحاق. مجمع البیان ۷: ۱۶٫ تفسیر الصافی ۳: ۳۱۰٫ تفسیر کنزالدقائق ۶: ۲۸۸٫ تفسیر المیزان ۱۴: ۱۸۶٫ تفسیر التبیان ۷: ۱۸۱٫

و لعل التفسیر بیوم عاشورا من البدع الامویهو اعلامهم المضلل للتغطیه علی الجریمه الکبری التی صدرت منهم فی کربلا بحق سید شباب اهل الجنه و اهل بیت الرسول و لأجل التخفیف من حجمها و التقلیل من شأنها و صرف الرای العام الذی کان ضد الشجره الخبیثه الامویه بسبب هذا الجریمه النکراء بحیث کانوا یحسون بالخجل و الذلل فی کل یوم سیما یوم عاشورا حتی صار مثلاً علی الالسن و یشبه الفرد الذلیل بالاموی یوم عاشورا کما اورده المیدانی فی کتابه من دون ای تعلیق:

« اذ من اموی بالکوفه یوم عاشورا. » مجمع الامثال ۲: ۲۱٫ الرقم ۱۵۱۳٫

سیما ان ما نسب الی ابن عباس من تفسیر یوم الزینه بیوم عاشورا الدرالمنثور ۳۰۳:۴٫ حل تامل و کلام فی السند. اضف الی ذلک حتی و لو کان بمعنی یوم عاشورا و لکنه لا ینطبق مع السنین القمریه لان حسابهم کانت شمسیه لا قمریه کما انه لابد من مخالفتهم فی ذلک الیوم لا الموافقه معهم و جعله یوم فرح و سرور و تزین واکتحال!!

۳۰- الشوکانی: « ان النبی قال: ان الصرد اول طیر صام عاشورا. الفوائد المجموعه: ۱۰۰٫

قال: الشوکانی رواه الخطیب عن ابی غلیظ مرفوعاً ول ایعرف فی الصحابه من له هذا الاسم. الفوائد المجموعه: ۱۰۰٫

و فی اسناده: عبدالله بن معاویه منکر الحدیث.

و رواه الحکیم الترمذی عن ابی غلیظ عن ابی هریره: قال: الصرد اول طیر صام الفوائد المجموعه: ۱۰۰٫ و روی ثویربن ابی فاخته عن ابی الزبیر عن النبی انه امر بصیامه. انظر الکامل فی الضعفاء ۲: ۱۰۶٫

عن التوضیح: هذا من قلّه الفهم فان الطائر لا یوصف بالصوم عمدهالقاری ۱۱: ۱۱۸٫٫

عن الحاکم: انه من الاحادیث الذی وضعها قتله الحسین رضی الله عنه. و هو حدیث باطل رواته مجهولون. الفوائد المجموعه: ۹۸٫ انظر الکامل فی الضعفاء ۲: ۱۰۶٫

ثم لا دلاله له علی المطلوب من استحباب الصوم یوم عاشورا.

۳۱- الشوکانی: من صام عاشورا اعطی ثواب عشره الاف الملک.

قال: ذکره فی اللئالی مطولا عن ابن عباس مرفوعاً و هو موضوع الفوائد المجموعه: ۱۰۰٫ انظر الکامل فی الضعفاء ۲: ۱۰۶٫

اراء الفقهاء:

الی هنا فنتهی من عرض الروایات المانعه و المجوزه و المناقشات السندیه و الدلالیه و الجواب عنها و فیما یلی آراء الفقهاه فنقول: اختلف الفقهاء فی حکم صوم عاشورا علی اقوال فبعضهم قال: بالحرمه کما عن صاحب الحدائق المحدث البحرانی و صاحب مراه العقول المجلسی و الشیخ الاستاذ الخراسانی و یمیل الیه الخونساری فی جامع المدارک والنراقی فی المستند.

و عن جمع اخر: القول بالکراهه و هو رأی اکثر المعاصرین من فقهائنا کالسید الیزدی و البروجردی والحکیم و غالب المعلقین علی العروه الوثقی. والسبزواری. مع اتفاق القولین ظاهراً علی استحباب الامساک الی العصر وان هذا لیس هو الصوم الاصطلاحی بل هو مجرد امساک و هو الظاهر من العلامه الحلی فی بعض کتبه و الشهید الاول فی الدروس و غایه المراد والشهیدالثانی فی المسالک فانه فشر الصوم یوم عاشورا بهذا المعنی لیس الا و السبزواری فی الذخیره و کاشف الغظاء فی کشف الغطاء و البهائی فی الجامع و الفیض فی الوافی و المفاتیح و النخبه و الطباطبائی فی الریاض و الشرح الصغیر و الاردبیلی فی مجمع الفائده و النراقی فی المستند و السید الخونساری فی المدارک و الشیخ الوالد فی الذخیره و قال جماعه اخرون: بالاستحباب و هم بین من اطلق القول بالاستحباب کالصدوق فی الهدایه و المحقق فی نکت النهایه و آقا جمال الخونساری فی المشارق و السید الخوئی فی المستند. – مع اصرار منه رحمه الله علیه.

و قیده اخرون بعنوان الحزن کما هو المشهور و هو قول الشیخ الطوسی فی التهذیب والاستبصار و الاقتصاد و الرسائل العشر و المفید فی المقنعه و ابن البراج فی المهذب و ابن زهره فی الغنیه و الصهر شتی فی اشارهالسبق و ابن ادریس الحلی فی السرائر و یحیی بن سعید فی الجامع و المحقق الحلی فی الشرایع و الرسائل التسع و العلامه الحلی فی المنتهی و الارشاد و السبزواری فی الکفایه و المحقق النجفی فی الجواهر.

ادله الاقوال:

الاول: دلیل القول بااتحریم:

۱- ظهور بل صراحه النصوص فی الحرمه و هی:

– خبر زراره و محمد بن مسلم عن الصادق (ع )

– خبر جعفر بن عیسی

– خبر یزید – زید – النرسی

– خبر نجبه بن الحرث

– خبر زراره

– خبر الحسین بن ابی غندر

– خبر عبدالملک

– خبر جبله المکیه یأتی هذا الخبر اواخر الکتاب فی فصل « موقف معصومین (ع ).

۲- ان ضعفها منجبر بوجودها فی الکتب المعتبره مع صحه بعضها و عن البعض: ان استفاضتها بل تواترها یکفی فی حصول العلم بصدورها و صحتها.

۳- حمل الروایات المجوزه او الامره علی التقیه لموافقتها للعامه فقها و حدیثا فلم یحرز اصاله الجِّد و الجهه فیها فلا یصل الدور الی التعارض بین الطائفتین من الروایات و لو فرضنا انه وصل الی التعارض یؤخذ بما خالف العامه.

۴- ان صوم النبی کان قبل نزول صوم شهر رمضان و اما بعد ذلک نسخ ذلک الصوم.

۵- لا معنی لحمل الروایات المجوزه علی الاستحباب حزناً و جزعاً و ذلک لظهور خبر الحسین بن ابی غندر فی عدم الصوم للمصیبه بل الصوم هو للشکر و السلامه.

۶- تعین العمل بصحه بن سنان التی مفادها مجرد الامساک الی العصر و لایسمی صوماً و هو رأی صاحب المدارک و الحدائق و غیرهما. و لیست هذه الروایه ضعیفه کما ادعاه السید الخوئی فی المستند فالمجموع من هذه الادله علی سبیل منع الخلو یکون دلیل القول بالحرمه.

دلیل القول بالاستحباب:

۱- الاجماع کما ادعاه الغنیه بل عدم وجدان الخلاف کما عن الجواهر الکلام لکنه مدرکی او محتمل المدرکیه.

۲- خبر ابی همام عن ابی الحسن (ع) صام رسول الله یأتی هذا الخبر اواخر الکتاب فی فصل « موقف معصومین (ع ). التهذیب ۴: ۲۹۹ / ح ۹۰۶٫ والروایه و ان کانت موثقه و لکنها محموله علی التقیه کما عن المحقق القمی و غیره. غنائم الایام ۶: ۷۶٫

۳- خبر القداح عن الصادق انه (ع) کفاره سنه التهذیب ۴: ۳۰۰ / ح ۹۰۷٫ و لکنها مجهوله کما عن المجلسی. ملاذ الاخیار ۷: ۱۱۶٫

۴- خبر مسعده عن الصادق (ع) صوموا العاشورا یراجع: ۳۱، من هذا الکتاب. لکنها ضعیفه و محموله علی التقیه.

۵- خبر کثیر النواء لکنه کسابقه ضعیف و محمول علی التقیه لان وقوع هذه البرکات فی یوم عاشورا من اکاذیب العامه و مفتریاتهم.

۶- دعوی ضعف جمیع الروایات الناهیه عن الصوم یوم عاشورا. الی هنا یکون هذا دلیل القول باستحباب صوم یوم عاشورا من دون تقیید بالصوم علی وجه الحزن و هذه هو القول بالاستحباب المطلق و قد اجیب عن هذا الدعوی: ان ملاحظه عدد الروایات المانعه و کیفیه تلقی السلف و تعاملها مع هذه الروایات و ملاحظه السیره القطعیه للمتشرعه و مطابقتها مع هذه الروایات و جمع الشیخ الطوسی بین هذه الروایات و الروایات المجوزه تخرجها عن کونها روایات و مستندات ضعیفه یری السید الخوئی ضعف روایات المنع باجمعها اذ فی بعضها الهاشمی و هو لم یوثق ولا اذکر بمدح اضف الی ذلک ان مفادها لیس هو النهی عن مطلق الصوم بعنوانه الاولی کما فی العیدین بل المنع عن الصوم باتخاذه یوم برکه و فرح و سرور کما یتخذه المخالفون اقول: و هذا کلام غریب: اذ هل یخفی حرمه مثل ذلک علی مثل زراره و محمد بن مسلم حتی یسالاه عنه؟؟ الا ان یقال: یمکن ان یکون سؤالهما عن الصوم بالعنوان الاولی و جواب الامام ناظر الی الصوم بالعنوان الثانوی فتامل، کما یری الخوئی ایضاً ضعف روایه زراره عن الباقر و الصادق بضعف نوح بن شعیب و یاسین الضریر اضف الی ذلک: حملها علی الکراهه بقرینه و حده السیاق مع صوم عرفه الذی هو مکروه لمن یضعفه عن الدعاء و لکن کیف یتبنی الاستحباب و مع حمله لهذه الروایه علی الکراهه!! و یری ایضا ضعف روایه ابی غندر لاشتمالها علی مجاهیل و عدم دلاله صحیحه زراره و محمد بن مسلم فلما نزلت آیه شهر رمضان ترک علی نفی الاستحباب فضلا عن نفی الجواز اذ لا تتضمن نهیا و بالتالی: عدم وجود روایه معتبره مانعه عن الصوم کی تحمل الروایات الامره و المجوزه علی التقیه.

۷- ان بعد التعارض بین الروایات المجوزه و الناهیه یجمع بینهما بالحمل علی استحباب الصوم علی وجه الحزن و حرمه الصوم علی وجه الشکر و الفرح!!

و هذا هو دلیل القول بالاستحباب المقید بعنوان الحزن و اجیب عنه ان یوم عاشورا حسب الروایات الناهیه غیر قابل لماهیه الصوم بل الصوم یعد بدعه و موجباً للهلکه و لا معنی للصوم علی وجه الحزن لان الحزن لا یکون سبباً لاستحباب الصوم اصلاً بل السبب لاستحباب الصوم هو ایام الفرح و السرور و این ذلک من یوم عاشورا الذی هو یوم مصیبه و عزاء…

و هو کلام متین و مقبول، فتأمل.

۸- ضعف روایه ابن سنان التی فیها: صم من غیر تبییت و قد اجاب البعض عنه: بوجود طریق اخر غیر طریق الشیخ فی المصباح و هو ما رواه المشهدی فی مزاره.

اضف الی ذلک عدم صحه دعوی الضعف بل الروایه صحیحه و صادره قطعاً…

۹- عدم القول بالحرمه او الکراهه او ندره القول بها بل هو مناف لظاهر اتفاق الاصحاب.

لکنه استبعاد محض و لا یعد دلیلاً فقهیاً.

اضف الی ذلک تبنی الکثیر من فقهائنا للقول بالحرمه او الکراهه و قد مر اسماؤهم و سیجی اراءهم.

۱۰- ان هذا الصوم یکون من المواساه لاهل البیت (ع) مما لا قوه من العطش و الجوع… فهذا الصوم یوافقه الاعتبار! اقول: یکفیه فی المواساه لاهل البیت العمل بروایه ابن سنان: من الصوم من غیر تبییت و الافطار من غیر تشمیت.

اضف الی ذلک ان المواساه لا یعد وجهاً و دلیلاً شرعیاً یستند الیه فی جعل العمل مستحباً – شرعیاً – بل یحتاج الی دلیل خاص.

دلیل القول بالکراهه:

۱- ان الصوم فی عاشورا سنه للاعداء و اتصاف بصفاتهم و اشعار بزیهم و هذا مثل ما ورد فی کراهه الاتصاف باوصاف الیهود و النصاری انظر مجمع الفائده ۵: ۱۸۹٫٫

۲- حمل الروایات المانعه عن الصوم علی الکراهه بقرینه وحده السیاق بینها و بین روایات النهی عن صوم عرفه.

۳- الاستناد الی ظهور قول ابی جعفر (ع) افصوم یکون فی ذلک الیوم؟ کلا و رب البیت الحرام ما هو یوم صوم و ما هو الا یوم حزن دخلت علی اهل السماء و الارض.

۴- حمل الروایات الامره بالصوم علی الامساک حزناً لا الامساک بقصد الصوم او حمل هذه الروایات علی التقیه.

۵- عدم معهودیه الصوم یوم عاشورا. من الائمه (ع) ولا من اصحابهم.

اقول و دلاله الوجه الاول و الثالث و الخامس علی التحریم اظهر من الدلاله علی الکراهه.

و الجواب عن الثانی هو انه علی فرض ان یکون وحده السیاق و النظم قرینه و دلیلاً علی الکراهه لکن لا بد من رفع الید عن هذه القرینه و الدلیل بالروایات الاخری التی مفادها التحریم.

و الجواب عن الرابع: ان هذا الحمل مقبول و لکنه لا یخدم القول بالکراهه اذ حتی علی القول بالتحریم یحمل الروایات الامره بالصوم یوم عاشورا علی الامساک حزناً او علی التقیه.

و یری بعض الفقهاء بملاحظه روایه ابن سنان المذکوره فی المصباح و المزار و روایه میثم التمار علل الشرایع ۱: ۲۱۷٫ وسیاتی الاشاره الیه فی اخر الکتاب. ان هذا الصوم لم یتاکد استحبابه سیما و انه مشارک فی الصوره مع الاعداء حتی و ان کانت النیه عندنا الحزن و عندهم التبرک و السرور بل ان استحباب هذا الصوم و اتمامه انما یکون ثابتاً فیما لم یتمکن من الافطار و لو لاجل التقیه فحینذ ینوی به الصوم علی وجه الحزن لا مطلق الصوم انظر جواهرالکلام ۱۷: ۱۰۸٫ اما عند العامه: رغم ان اهل المدینه کانوا یرون الحرمه او الکراهه او الوجوب علی ما قاله العینی الی عام ۴۴او ۵۷بالهجره عام مجی معاویه الی المدینه و اعلانه استحباب ذلک و الاصرار علیه و رغم ان بعض الصحابه الذین هم ممن یعتمد علیه عند العامه کابن عمر حیث کان یری الکراهه و یصر علی ذلک الی اخر عمره عام ۷۳ ه$ سیر اعلام النبلاء ۳: ۲۳۲٫ عمده القاری ۱۱: ۱۲۱٫ مع ذلک کله ادعوا اجماع العامه علی الاستحباب و ان الکراهه نسخت بعد ابن عمر!!و لم یعرف معناه اذ لو کان الحکم هو الکراهه علی عهد الرسول الاکرم فلا معنی للنسخ بعده..

اقول: و قد اشرنا سابقاً الی ان ماهیه الصوم یوم عاشورا موجب للهلکه و أنها موبقه حتی اذا تعنون بعنوان الحزن.

کلمات القائلین بالحرمه:

۱- البحرانی: « و بالجمله فان دلاله هذه الاخبار علی التحریم مطلقاً اظهر ظاهر لکن العذر لاصحابنا فیما ذکروه من حیث عدم تتبع الاخبار کملا و التامل فیها. » و قال: فتحریم صیامه مطلقاًمن هذه الاخبار اظهرظاهر… » الحدائق ۱۳: ۳۷۶٫ قال: منها صوم یوم عاشورا علی وجه الحزن کذا قیده جمله الاصحاب و کانهم جعلوا ذلک وجه الجمع بین الاخبار الوارده فی صومه امرا و نهیاً و بهذا جمع الشیخ بین الاخبار فی الاستبصار و نقل هذا الجمع عن شیخه المفید، قال فی المدارک بعد ذکر ذلک و هو جید اقول: بل الظاهر بعده… اما ما یدل علی عدم جواز صومه: فمه ما رواه الصدوق… و ما رواه ثقه الاسلام فی الکافی… و ما رواه جعفر بن عیسی قال: سالت الرضا و ما رواه فیه عن زید النرسی: سمعت عبید بن زراره یسال ابا عبدالله و ما رواه عن نجبه بن الحارث… و ما رواه عن زراره عن ابی جعفر و ابی عبدالله و ما رواه الصدوق فی کتاب المجالس عن الحسین بن ابی غندر عن ابیه. و ما رواه فی کتاب المجالس باسناده الی جبله المکیه. ثم اقول: لا یخفی علیک ما فی دلاله هذه الاخبار من الظهور و الصراحه فی تحریم صوم هذا الیوم مطلقاً و ان صومه انما کان فی صدر الاسلام ثم نسخ بنزول صوم شهر رمضان و علی هذا یحمل خبر صوم رسول الله. » و اما خبر القداح و خبر مسعده بن صدقه الدال کل منهما علی ان صومه کفاره سنه و الامر بصومه کما فی ثانیهما فسبیلها الحمل علی التقیه لاعلی ماذکروه من استحباب صومه علی سبیل الحزن و الجزع کیف و خبر الحسین بن ابی غندر عن ابیه ظاهر فی ان الصوم لا یکون للمصیبه و انما یکون شکراً للسلامه مع دلاله الاخبار الباقیه علی النهی السریح عن صومه مطلقاً سیما خبر نجبه. و قولهما علیها السلام فیه: انه متروک بصیام شهر رمضان و المتروک بدعه. وبالجمله فتحریم صیامه مطلقاً من هذه الاخبار اظهر ظاهر… و اما خبر کثیر النواء مع کون راویه المذکور بتریاً عامیاً… معارض بخیر میثم المذکور. نعم قد روی الشیخ رضی الله عنه فی کتاب مصباح المتهجد عن عبدالله بن سنان عن ابی عبدالله دخلت علیه: و هذه الروایه هی التی ینبغی العمل علیهاوهی داله علی مجرد الامساک الی الوقت المذکور و المفهوم من کلام شیخنا الشهید الثانی فی المسالک حمل کلام الاصحاب باستحباب صوم یوم عاشورا علی وجه الحزن هو صومه علی هذا الوجه المذکور. فی الروایه و هو بعید فان کلامهم صریح او کالسریح فی ان مرادهم صیام الیوم کملا کما فی جمله افراد الصیام.. والله العالم. الحدائق الناضره ۱۳: ۳۷۶٫

مناقشه الاستاذ للحدائق:

ادعی صاحب الحدائق طی کلامه: نسخ هذا الصوم الذی کان رسول الله مداوماً علیه. و ناقشه الاستاذ: لا معنی للنسخ بعد الدقه فی الروایات و ذلک لوجود روایه معتبره اعم من صحیحه او موثقه داله علی صدور الامر بالصوم من امیرالمؤمنین (اقول بما ان هذه الروایه موافقه للعامه فلم یتم فیها اصاله الجد) و لا نشک فی ان هذه الروایات انما صدرت بعد تشریع صوم رمضان فهذا المقدار یکفی فی رده. توضیحه: ان دلیل الحدائق هو هذه الروایه: سالا ابا جعفر الباقر عن صوم یوم عاشورا؟ فقال: کان صومه قبل شهر رمضان فلما نزل شهر رمضان ترک. و یرد علیه: لنا روایتان مفادهما الامر بصیام عاشورا: ۱- عن هارون بن مسلم عن مسعده بن صدقه عن ابی عبدالله عن ابیه ان علیاًقال: صوموا العاشورا التاسعه والعاشره فانه یکفر ذنوب سنه. فلو کان النسخ ثابتاً فما معنی هذه الروایه؟! ۲- سعد بن عبدالله عن ابی جعفر عن محمد بن عبیدالله عن عبدالله بن میمون القداح عن ابی جعفر عن ابیه (ع) قال: صیام یوم عاشورا کفاره سنه. ثم ان المثبت لرای الحدائق روایه ضعیفه « ان صوم عاشورا کان و لکن ترک برمضان و لکنه لیس دلیلاً علی نسخ اصل الصوم یوم عاشورا بل هو دلیل علی الترک و لکن هل هذا الترک و صل الی حد عدم المشروعیه ام رفع وجوبه فقط. نعم: الروایه التی هی نص علی مدعی الحدائق مایلی: سالت ابا جعفر عن صوم یوم عاشورا؟ فقال: صوم متروک بنزول شهر رمضان و المتروک بدعه و هی صریحه فی ان متروکیه صوم عاشورا لیس متروکیه الوجوب کی یبقی ندبه بل متروکیه المشروعیه. و لکن یرد علیه: ضعف سندها فلا تعارض مع صحیحه السند فمقتضی الصناعه هی: ان الروایه الداله علی المتروکیه ظاهره فی متروکیه اصل الوجوب و لیس نصا اذ فیه احتمالان:

۱- الترک یعنی عملاً مع بقاء اصل المشروعیه.

۲- الترک بمعنی زوال اصل المشروعیه فتصیر مجمله و اما لوقلنا أنها ظاهره: فغایته انعقاد الظهور فی عدم المشروعیه و اما روایه القداح فهی نص فی بقاء المشروعیه فنرفع الید من الظهور بالنص. او نرفع اجمال الروایه بهذین الروایتین المعتبره و اما روایه نجبه فهی ضعیفه السند فلیس فیها مقتضی الحجیه کی یتعارض مع الصحیحه. اقول: لو قلنا بصدور الصحیحه و الموثقه بعنوان التقیه فلم یتم فیها اصاله الجد و الجه فیبقی کلام الحدائق علی قوته و متانته. الا ان یقال بجریان اصاله الجد ولا مجال للحمل علی التقیه اذ مجرد الموافقه للعامه لایمنع جریان الاصل المذکور نعم فی مورد التعارض لا یجری الاصل المذکور لکنه نقاش مبنائی.

۲- العلامه المجلسی: « وبالجمله الاحوط ترک صیامه مطلقاً. » مراه العقول ۱۶: ۳۶۱٫ و مثله فی زاد المعاد ۳۷۸- ۳۸۸٫

۳- الخونساری: « و اما استحباب صوم یوم عاشورا فلخبر عبدالله بن میمون القداح عن جعفر عن ابیه صیام یوم عاشورا کفاره سنه و قیده المصنف و جماعه بان یکون علی وجه الحزن لمصاب سید شباب اهل الجنه لا ان یکون علی جهه التبرک و الشکر کما یصنعه بنوا امیه و اتباعهم و بذلک جمع الشیخان و غیرهما قده بین ما سمعت و بین النصوص المتضمنه للنهی عن صومه کصحیح زراره و محمد بن مسلم سألا الباقر عن صوم یوم عاشورا من شهر الحرام فقال: یوم فیه حوصر الحسین… » و جزم بعض متأخری المتأخرین بالحرمه ترجیحاً للنصوص الناهیه و حملاً لما دل علی الاستحباب علی التقیه و الظاهر ان هذا اقرب خصوصا مع ملاحظه خبر عبدالله بن سنان عن الصادق قال دخلت علیه یوم عاشورا فالفیته کاسف اللون… فان من المعلوم ان صوم هذا السائل لم یکن بعنوان التبرک. » جامع المدارک ۲: ۲۲۷٫

۳- الشیخ الاستاذ: صوم یوم عاشورا علی الاحوط الوجوبی لا یکون جائزاً. » توضیح المسائل (الطبعه الاولی) ص ۴۹۴ المساله: ۱۷۵۵ و مضمون کلام الاستاذ فی الدرس: مضمون کلام شیخنا الاستاذ: لا بد من ملاحظه – الراوی – فی روایه لا تجعله یوم صوم و غیرهما حیث ان السائل فیها هو ابن سنان و هکذا رویاات اخری یکون السائل من اکابر الشیعه و هؤلاء لم یسألوا عن الصوم شکرا او فرحاً او استبشاراً یوم عاشورا. بل السؤال عن الصوم فی ذلک الیوم فیجیب الامام بالمنع. لکن قد یجاب عن الاستاذ: بان هولاء لم یسالوا لانفسهم کما یظهر من اکثر مسائلهم التی کانت عن الفروع الفقهیه الواضحه العامه الابتلاء بل کانوا یریدون سماع النصوص من المعصومین حول المسائل لعامه الناس و تثبیتها فی الکتب و بثها فلا ینظر الی حالتهم الخاصه و مقامهم العلمی لبیان فقه الحدیث.

ثم اضاف الاستاذ قائلاً: اضف الی ذلک ان فی الروایات: ان الصوم للشکر و عاشورا یوم مصیبه و هذا اللحن لسان المنع و الزجر فکیف یمکن الجمع بینهما و بین ما دلت علی أنها کفاره ذنب سنه. فهذا الجمع هو الجمع التبرعی. لکن قد یجاب عن الاستاذ: ان الشکر لا ینافی المصیبه و الشاهد علی ذلک قوله فی زیاره عاشورا. اللهم لک الحمد حمد الشاکرین علی مصابهم. »

اضف الی ذلک ان الفرح الذی هو ضد المصیبه انما یناسب الافطار و یشهد لذلک تعلیل حرمه الصوم یوم العیدین بانه یوم فرح و سرور. فالمراد بالشکر هو ما یقوم به آل امیه و اتباعهم من الصوم بنیه الشکر علی قتل الحسین. »

اضاف الاستاذ قائلاً: « مع ان قانون الجمع هو: ان یکون احدهما نصاً و الاخر ظاهراً او یکون احدهما اظهر و الثانی ظاهراً و لا بد من ملاحظه شاهد الجمع بین الروایتین.

و علیه فکلام ابن ادریس و المحقق و صاحب الجواهر یکون من الجمع بلا شاهد سیما مع هذا التصریح من الامام بالصوم بلا نیه و الافطار بعد العصر بشربه من الماء فالصوم الحزنی هو الامساک لا الصوم بنیه الحزن و فرق بینهما.

اذن: الحق هو التعارض بین الطائفتین بالتباین و لا یمکن الجمع بینهما اذ مفاد طائفه منها: المطلوبیه و المحبوبیه و مفاد طائفه اخری: النص فی المبغوضیه و لا جمع عرفی بینهما. بیان اخر: ان احدی الطائفتین امره بالصوم « صمه، صوموا » و الاخری ناهیه عن الصوم و لا شک فی تحقق التعارض بینهما. فیما لو تعلقاً بشی واحد عرفا و عقلاً و نصاً. بل هذا من اظهر مصادیق یجیی عنکم حدیثان مختلفان احدهما یامرنا والاخر ینهانا. ثم ان الحدائق حمل الروایات الداله علی الاستحباب حملها علی التقیه و نحن نوافقه و لکن لا بالمقدار الذی قاله بل تحتاج المسأله الی تحقیق اذ لو لم یتم حجیه الروایات المانعه فلا یصل الدور الی التعارض ثم الحمل علی التقیه. حیث ان من جمله المرجحات هی المخالفه للعامه فلو لم یتم حجیه الروایات المانعه کما عن السید الخوئی و عدم اعتبار روایه ابن سنان عنده فتبقی روایات الاستحباب حجه وبلا معارض. نعم یبقی الموافقه للعامه و هنا لنا بحث دقیق، و هو انه: نفرض عدم وجود المعارض لهذه الروایات و لکن لا بد من ملاحظه اصاله الجد و الجهه فی هذه الروایات الامره بالصوم مع غض النظر عن التعارض و عن اعتبار روایه ابن سنان و ذلک لان حجیه کل روایه متوقفه علی تمامیه اصول ثلاثه:

۱- اصاله السند والصدور. ۲- اصاله الظهور. ۳- اصاله الجد.

فتقول: ان مقتضی التحقیق الفقهی هو: ان تمامیه اصاله الجهه فی الروایات الامره بالصوم حتی مع فرض صحه سندها مشکل و ذلک لان الروایات الم

http://www.valiasr-aj.com/

نمایش بیشتر

صوم عاشوراء

همچنین ببینید

شیوه های مبارزه پیامبر (ص) با فرهنگ زن ستیزی عصر جاهلی از دیدگاه قرآن کریم

ویژگیهای اهل بیت علیهم السلام در نگاه عامه ۴

ویژگیهای اهل بیت علیهم السلام در نگاه عامه ۳

ویژگیهای اهل بیت علیهم السلام در نگاه عامه ۲

ویژگیهای اهل بیت علیهم السلام در نگاه عامه ۱

مقام فاطمه زهرا علیها السلام در مدارک عامه ۳

ویژگیهای اهل بیت علیهم السلام در نگاه عامه ۴

بقیع

حرم مطهر حضرت معصومه (سلام الله علیها)

دلایل عقلی ضرورت وجود امام

بایسته ها در مقام بیان خطبه غدیر۳

توصیه های حضرت رسول به امیرالمومنین (ع)

کلمات معصومین (ع)

کلمات امام جعفر صادق (ع)

پیروی از خداوند

منزلت ایرانیان در کلام رسول خدا (ص)

نوشته های مشابه

همچنین ببینید

ورود