دلائل قرآنی بر عدم رویت خدا
در یکی از سایت های اهل سنت دلائلی از قرآن مبنی بر جواز رویت خدا آورده بود,که در این پست به نقد این ادعا می پردازیم.
این سنی گفته بود در قرآن آمده است:
وَ لَمَّا جاءَ مُوسى لِميقاتِنا وَ كَلَّمَهُ رَبُّهُ قالَ رَبِّ أَرِني أَنْظُرْ إِلَيْكَ قالَ لَنْ تَراني وَ لكِنِ انْظُرْ إِلَى الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَكانَهُ فَسَوْفَ تَراني فَلَمَّا تَجَلَّى رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَكًّا وَ خَرَّ مُوسى صَعِقاً(اعراف آیه 143)
و هنگامى كه موسى به ميعادگاه ما آمد، و پروردگارش با او سخن گفت، عرض كرد: «پروردگارا! خودت را به من نشان ده، تا تو را ببينم!» گفت: «هرگز مرا نخواهى ديد! ولى به كوه بنگر، اگر در جاى خود ثابت ماند، مرا خواهى ديد!» اما هنگامى كه پروردگارش بر كوه جلوه كرد، آن را همسان خاك قرار داد؛ و موسى مدهوش به زمين افتاد.
با توجه به دلائل زیر رویت خدا امری ممکن است
1- امکان ندارد کلیم الله و پیامبرش حضرت موسی و آگاه ترین فرد زمان خود به خداوند، از خداوند چیز محالی را تقاضا کند، پس سؤال و در خواست رؤیت از جانب موسی دال بر این است که رؤیت خداوند امکان دارد.
2- حضرت موسی با خدا سخن گفت و ذاتی که مخاطب قرار گیرد و با او سخن گفته شود جواز دیدنش اولویت دارد و «لن ترانی» مؤبد نیست.
در پاسخ به این مساله نکاتی را باید عرض کرد
نکته اول:
با توجه به دیگر آیات قرآن معلوم می شود تقاضای رویت خداوند فقط توسط جاهلان بنی اسرائیل صورت گرفته است,نه حضرت موسی
در آيه 155 سوره اعراف مىخوانيم بعد از تقاضای رویت خداوند موسى عليه السلام عرض كرد: اتُهْلِكُنا بِما فَعَلَ السُّفَهاءُ مِنّا: «آيا ما را به آنچه بى خردان ما انجام داده اند، (مجازات و) هلاك مى كنى؟!»
یا در سوره نساء آیه 153 می خوانیم که:
يَسْئلُكَ اهْلُ الْكِتابِ انْ تُنَزِّلَ عَلَيْهِمْ كِتاباً مِنَ السَّماءِ فَقَدْ سَأَلُوا مُوسى اكْبَرَ مِنْ ذلِكَ فَقالُوا ارِنَا اللَّهَ جَهْرَةً فَاخَذَتْهُمُ الصّاعِقَةُ بِظُلْمِهِمْ:
«واهل كتاب از تو مى خواهند كتابى از آسمان (يكجا) بر آنها نازل كنى؛ (در حالى كه اين يك بهانه است؛) آنها از موسى، بزرگتر از اين را خواستند، و گفتند:
خدا را آشكارا به ما نشان ده! و بخاطر ظلم و ستمشان، صاعقه آنها را فرا گرفت»
و یا در سوره بقره آیه 55 آمده است که:
وَ اذْ قُلْتُم يا مُوسى لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ حَتّى نَرَىَ اللَّه جَهْرةً فَاخَذْتُكُم الصّاعِقَةُ وَ انْتُم تَنْظُرونَ: «و (نيز به ياد آوريد) هنگامى را كه گفتيد: اى موسى! ما هرگز به تو ايمان نخواهيم آورد؛ مگر اين كه خدا را آشكارا (با چشم خود) ببينيم؛ پس صاعقه شما را گرفت؛ درحالى كه تماشا مى كرديد»
با توجه به این آیات, تقاضای رویت خداوند از سوى موسى عليه السلام صورت نگرفت، بلکه گروهی جاهل بودند که آن حضرت را تحت فشار قرار دادند و از حضرت موسی تقاضا کردند,خداوند را به ما نشان بده
نکته دوم:
با توجه به آیه که می فرمود:
فَلَمَّا تَجَلَّى رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَكًّا وَ خَرَّ مُوسى صَعِقاً(اعراف آیه 143) اما هنگامى كه پروردگارش بر كوه جلوه كرد، آن را همسان خاك قرار داد؛ و موسى مدهوش به زمين افتاد.
تجلی الهی طبق آیاتی که ذکر شد(سوره بقره آیه 55 و سوره نساء آیه 153)منظور همان صاعقه است,با توجه به این مطلب وقتی حضرت موسی علیه السلام و بنی اسرائیل توانایی مشاهده صاعقه را ندارند چگونه انتظار دارند ذات بی مثال خدا را مشاهده کنند
ضمن این که در آیات قرآن می خوانیم که:
” لیس کمثله شیء ” یعنی هیچ چیزی مانند او نیست.(شوری آیه 11)
لا تدركه الابصار و هو يدرك الابصار و هو اللطيف الخبير ، چشمها او را نمى بينند ولى او همه چشمها را مى بيند و او بخشنده و آگاه است» (انعام آیه 103)
نکته چهارم:
در آیه ای از قرآن می خوانیم که:
وَ قالَ الَّذِينَ لا يَرْجُوْنَ لِقائَنا لَوْلا انْزِل عَلَيْنَا الْمَلائكَةُ اوْ نَرَى رَبَّنا لَقَدِ اسْتَكْبَرُوا فى انْفُسِهِمْ وَ عَتَوا عُتُوّاً كَبْيراً.
و كسانى كه اميدى به ديدار ما ندارند (و رستاخيز را انكار مىكنند) گفتند: «چرا فرشتگان بر ما نازل نشدند و يا پروردگارمان را با چشم خود نمىبينيم؟!» آنها درباره خود تكبّر ورزيدند و طغيان بزرگى كردند!
سیوطی در الدر المنثور می نویسد:
و أخرج ابن المنذر عن ابن عباس في قوله وَ عَتَوْا عُتُوًّا كَبِيراً قال شدة الكفر—منظور از جمله” وَ عَتَوْا عُتُوًّا كَبِيراً”بیان شدت کفر است,یعنی چه کفری از این بالاتر که انسان تقاضا کند خدا را ببیند(1)
با توجه به این آیه,درخواست مشاهده پروردگار تکبر و طغیانی بزرگ است و چه طغيان و تکبری از اين بزرگتر كه ذات خدا را همردیف امور جسمانی قرار داد
نکته پنجم:
اما در قرآن آیاتی وجود دارد که در نگاه ابتدایی از آن مساله رویت خدا برداشت می شود مثل این آیه که اهل سنت هم به آن استدلال کرده اند” ! إِلى رَبِّها ناظِرَةٌ — به پروردگارش مىنگرد(قیامت آیه 23)
در پاسخ باید گفت:
اولا:با توجه به نکات مذکور ثابت شد که مشاهده پروردگار امری ناممکن است
ثانیا:مراد از دیدن در این گونه آیات,دیدن با چشم دل است,یا منظور از نگاه به پروردگار، نگاه به لطف و پاداش او در قيامت است.
در بعضی از تفاسیر اهل سنت آمده درباره این آیه آمده است که:
و أخرج ابن مردويه عن أنس بن مالك قال قال رسول الله صلى الله عليه و سلم في قول اللهإِلى رَبِّها ناظِرَةٌ قال ينظرون إلى ربهم بلا كيفية و لا حد محدود و لا صفة معلومة
به پروردگارش مىنگرد یعنی آنها به پروردگارشان مىنگرند بدون كيفيت و حد محدود و صفت مشخص(2)
در تفسیر ایجاز البیان آمده است که:
الى رَبِّها ناظِرَةٌ: تنظر ما يأتيها من ثواب ربها—نگاه می کنند به ثواب و پاداش پروردگارشان(3)
نکته پنجم:
در مورد استدلال دوم این سنی که گفته بود” حضرت موسی با خدا سخن گفت و ذاتی که مخاطب قرار گیرد و با او سخن گفته شود جواز دیدنش اولویت دارد”
باید گفت که:وقتی جسمانی خدا با توجه به آیات قرآن منتفی شد,باید گفت که لازمه صحبت کردن حضرت موسی با پروردگار,جسمیت خدا نیست
بهترین قول درباره کیفیت صحبت کردن خدا با حضرت موسی طبق تفاسیر شیعه قول زیر است
از آيات مختلف قرآن استفاده مىشود كه خداوند با موسى ع سخن گفت، سخن گفتن خدا با موسى ع از اين طريق بوده است كه امواج صوتى را در فضا يا اجسام مىآفريد، گاهى اين امواج صوتى از لابلاى” شجره وادى ايمن”، و گاهى در” كوه طور” به گوش موسى ع مىرسيد(4)
پی نوشت ها:
[1 ]الدر المنثور فى تفسير المأثور،سیوطی ج5 66 [2 ]الدر المنثور فى تفسير المأثور ج6، ص: 290 [3 ]إيجازالبيان عن معاني القرآن، نيشابورى محمود بن ابو الحسن ،ج2، ص: 852 [4 ] تفسير نمونه، ج6، ص: 363
