بربهاري از كهن ترين تئوريسين هاي وهابيت

 

ظاهرگرایی و جمود و تحجّر، سابقه ای دیرین در تاریخ تفکر اسلامی دارد. این جریان فکری در دوران های مختلف با فراز و نشیب زیادی روبه رو شده است. قرن چهارم یکی از دوران های بسیار شگفت در تاریخ تمدن اسلامی است و از بالندگی و شکوه فرهنگی و تمدنی برخوردار است، ولی جریان ظاهر گرایی در بغداد توسط بربهاری با اقدامات تکفیری و خشونت آمیز در پی انحراف در این جنبش بود. این مقاله در پی تبیین دیدگاه ها و عملکرد افراطی خلف بربهاری است.

 

مقدمه

اندیشه احمد بن حنبل پس از وی چندان دوام نیاورد و پس از مدتی فراموش شد؛ زیرا این مکتب ماهیت آموزه های اسلامی را نادیده گرفته بود، اما در قرن چهارم چهره ای به نام بربهاری[1] قرائتی نو از مکتب حنبلی عرضه کرد که در تاریخ این مکتب سابقه نداشت و نخستین نشانه ­های فتنه­ای به نام سلفی گری بود که ابن تیمیه در قرن هفتم آن را نظریه پردازی کرد و در قرن دوازدهم، محمد بن عبدالوهاب و استعمار نو آن را به کار گرفتند؛ جریانی که متأسفانه توانسته است در سایه قرائتی خشن و تنگ نظرانه از دین همراه با نوعی عمل گرایی خطرناک، از یک سو با گسترش خشونت و ناامنی، بذر بدگمانی به اسلام و مسلمانان را در جهان بیفشاند و بهانه ها و دست مایه های لازم را برای تبلیغات استکبار جهانی بر ضد امت اسلامی فراهم آورد و از سوی دیگر، با تکفیر مسلمانان، اختلاف میان مذاهب را تشدید کرده و کژ اندیشانه در آتش تفرقه دمید.

 

بی تردید سلفی گری معاصر با گونه سنّتی آن تفاوت های زیادی دارد. اصول و مبانی سلفی گری در طول قرن های گذشته ثابت مانده است، اما شرایط و ویژ گی های زمان و مکان تحولاتی را در مفهوم و محتوای آن به وجود آورده است. از این رو، برای رویارویی با سلفی گری معاصر ناگزیر باید ابتدا ویژ گی های آن را شناخت و سپس عوامل شکل گیری آن را فهمید و سر انجام به گونه شناسی آن پرداخت و جایگاه وهابیت را در میان گونه های مختلف سلفی گری شناسایی کرد. سلفی گری معاصر از یک سو، در اندیشه های اعتقادی رهبران سنّتی خود همچون بربهاری و ابن تیمیه ریشه دارد و از سوی دیگر، رد پای آن را در نظریه های جدید نیز می توان جستجو کرد.

 

تبار شناسی وهابیت و شناخت زوایای زندگی رهبران این جریان، بی شک برای شناخت هر چه بهتر نسل کنونی آن مفید است.

 

زادگاه و ولادت بربهاری

ابو محمد حسن بن علی بن خلف بربهاری، حنبلی، در بصره چشم به جهان گشود و تا سال 283ق در آنجا سکنا گزید و بعد از آن به بغداد هجرت کرد.[2] برخی از شرح حال نگاران تاریخ ولادت او را سال 233ق و وفاتش را سال 329ق ذکر کرده اند.[3] درباره علت نام گذاری او به بربهاری گفته ­اند: خانواده­اش در بصره واردکننده دارویی گیاهی به نام بربهار از هندوستان به بصره بودند.[4]

 

وضعیت سیاسی و اجتماعی

بربهاری در روزگاری در بغداد سر برآورد که این شهر آکنده از حوادث گوناگون بود و توطئه های رنگارنگ، خلافت رو به ضعف عباسی را دست خوش تغییر قرار می­داد و در نتیجه موجب از بین رفتن اقتدار حکومت می­گردید. این امر بربهاری را برای تشکیل یک جنبش مذهبی حنبلی مصمم می­ساخت و موجبات برپایی آشوب و هرج و مرج از سوی او را فراهم می آورد. او به جهت سرسختی در برابر تفکرات انحرافی و بدعت گذارانه خویش با اکثر گروه های مذهبی و سیاسی بغداد درگیر می­شد و فتنه انگیزی می کرد. کج اندیشی وکینه توزی، از صفات بارز او به شمار می آمد. اکثر سخنانش مخالف با مذاهب دیگر بود، اما به سبب دفاع سرسختانه از مذهب احمد بن حنبل و مقابله با اموری که از منظر خویش کژدینی و بدعت در دین می دانست، نزد عده­ای از حنبلیان جایگاه ویژه ای یافت و طرف داران و پیروانی چند گرد خود فراهم آورد.

 

عصر او مصادف با دوران امامت امام حسن عسکری(ع) و غیبت صغرای امام دوازدهم(ع)و حیات بسیاری از محدثان و مورخان بزرگ همچون کلینی، مسلم، ترمذی، ابی­داود، ابن ماجه و طبری و دوره تصنیف کتب فکری، عقیدتی، حدیثی و جمع­آوری احادیث و مسندنگاری بود. همچنین عصر او، عصر کشمکش و تقابل مکاتب و مذاهب فکری گوناگون بین حدیث­گرایان و عقل گرایان و قیام های متعدد شیعیان و دیگر فرق و نیز مصادف با حکومت خلفای متعدد عباسی همچون معتز، مهتدی، منتصر، مقتدر قاهر بالله و الراضی بالله بود. از این رو، این دوره آبستن حوادث متعددی قرار گرفته بود؛ از جمله جنگ داخلی و محاصره بغداد (251ق)، قیام شیعی زنگیان (255ق)، تصرف بصره و اهواز و در پی آن قیام قرامطه (278ق) و سرکوبی قرامطه به دست معتضد، خلیفه عباسی (279 ـ 289ق)، تهدید کوفه (289ق) از سوی آنان و حمله به کاروان حج (294ق) ـ که به گفته طبری حدود بیست هزار نفر کشته شدند ـ ورود آنان به بصره (311ق) و تهدید بغداد (314 و 315ق) و در نهایت، تصرف مکه و برداشتن حجرالاسود ـ که آن را تا سال 339ق نزد خود حفظ کردند ـ نمونه هایی از حوادث آن دوران به شمار می آیند.[5]

 

موقعیت بغداد

در اوایل قرن چهارم شهر بغداد مرکز حکومت بنی عباس و محل تبلور مذهب حنبلی و پایتخت جهان اسلام به شمار می آمد. هر کس می­خواست به مال و علم و شهرت دست یابد، به آن شهر کوچ می کرد.[6] محله­های معروف بغداد در آن زمان شامل محله های مخرم، باب البصره، کرخ، الحربیه، الرصافه و باب الطاق بود و به محله کرخ که محله شیعه نشین بغداد بود، مغیض السفل نیز می گفتند.[7]

 

در زمان الراضی بالله وضعیت اقتصادی و سیاسی حکومت رو به ضعف بود و در این میان بعضی از وزیران خلیفه اقدام به خرابکاری ها و اعمال خودسرانه و دزدی از بیت المال می کردند که در نهایت موجب شد خلیفه امیرالامرائی را به شخصی به نام بجکم واگذار کند. بجکم به سختی با اهل سنّت و بالأخص حنابله برخورد کرد و به منظور دفاع از شیعیان بغداد در آمد و هر کس از حنبلیان را که به یک شیعه تعرض می کرد، به سختی مجازات می­کرد.

 

در سال 327ق بین حنابله به ریاست بربهاری و گروهی که ضرابیین (صاحبان مشاغل تجاری) نامیده می­شدند، درگیری سختی پیدا شد و موجب کشته شدن عده­ای از آنان گردید. در همین سال شیعیان تصمیم به برگزاری مراسم جشن نیمه شعبان به مناسبت ولادت حضرت حجت بن الحسن(ع)گرفتند که با تعرض بربهاری و یارانش روبه رو شدند. بربهاری از سوی بجکم مورد تعقیب قرار گرفت و در نهایت یکی از یاران او به نام دلاء به دست بجکم کشته شد. [8]

 

حدیث گرایی و عقل گرایی

آن زمان که عصر تلاطم افکار مختلف بود، با افزایش حدیث گرایی اهل سنّت و حمایتشان از جانب حکومت، عقل گرایان و خصوصاً معتزله و نسل های اولیه محققان امامیه مانند کلینی نیز در جامعه فعالیت علمی داشتند. در این دوره نفوذ سیاسی شیعیان را حتی در درون قصر حکومت شاهد هستیم که در این میان نقش نوبختیان بسیار مؤثر بود. در آن زمان عقل گرایان معتزلی و حنابله ظاهرنگر، دائم با هم در کشمکش بودند.[9]

 

روش بربهاری همانند روش احمد نقل گرایانه است، با این تفاوت که او گوی سبقت را از خود احمد به عنوان مبتکر اندیشه نقل گرایانه می رباید. بربهاری نیز در برخورد با قرآن و روایات از هرگونه تفکر و تعقل خودداری می کرد؛ زیرا اساساً فرآیند پرسش و بحث و جدل را که لازمه تعقل است، موجب تردید و منشأ گمراهی می دانست. لذا عقیده داشت که در برخورد با آیه یا روایتی متشابه که از نظر عقل مبهم و فهم ناپذیر است، باید آن را بی چون و چرا تصدیق کرد و به هیچ روی دست به تفسیر نزد؛ زیرا ایمان به این امور، واجب است.[10]

 

استادان و شاگردان

او نزد چند تن از شاگردان احمد حنبل از جمله ابوبکر مروزی (ت275ق)، در بغداد حدیث و فقه را آموخت و به علت گرایش به صوفی گری نزد سهل تستری (ت283ق) زانوی شاگردی بر زد.[11] درباره شیوه ارتباط و مدت تحصیل وی اطلاعاتی در دسترس نیست. او به شدت مخالف با روش متکلمان و فلاسفه بود و آن را منشأ بدعت ها و گمراهی ها می­دانست. او با امور عقلی در فهم دین میانه خوبی نداشت.[12]

 

ابوبکر محمد بن محمد مغربی، ابن بطه عکبری ـ که همان روش و دیدگاه او را ادامه داد و بیشترین تأثیر را از او گرفت ـ ابوالحسن بن سمعون و ابوعلی نجاد از شاگردان او به شمار می­ آمدند.[13]

 

بربهاری و سلفی گری

او از جمله حنابله ­ای به شمار می­آمد که عقایدش منتهی به آرای احمد بن حنبل می­گردید. در برخی منابع تاریخی آمده است که وقتی ابوالحسن اشعری به بغداد آمد، با بربهاری دیدار کرد و از مناظرات خود با معتزله و اهل ادیان مختلف سخن به میان آورد، اما بربهاری در پاسخ به او گفت که از سخنان او چیزی نمی فهمد؛ چرا که اصولاً جز آنچه را که احمد بن حنبل گفته است، فهم نمی کند! بنابر آنچه شاگرد او ابن بطه نقل کرده، تردیدی نیست که وی با مناظره علمی مخالف بوده و آن را مانع کسب فایده می دانسته است.[14]

 

در حقیقت او یک شخصیت عمل گرای سلفی به شمار می­آمد. گرچه عموم سلفیان در ادوار گذشته، کمابیش به ترویج اندیشه های سلفی همّت گماشته بودند، اما از میان آنان بربهاری کامل ترین الگو را برای وهابیت ارائه داد. سلفیون گروهی از حنابله بودند که آرای خود را به احمد بن حنبل منسوب می کردند و عقیده داشتند او عقیده سلف را زنده کرد و با دیگر عقاید به مبارزه پرداخت. احمد به گمان خودش، در صدد بر آمد تا احادیث را از نابودی حفظ کند، اما کارش به تفریط کشیده شد و هرگونه نقش عقل را در فهم دین انکار کرد و خود را در چهارچوب ظواهر کتاب و سنّت محصور کرد. از اموری که او به انحراف کشیده، قول به تشبیه و تجسیم است. پس از وفات احمد بن حنبل، اندیشه ها و افکار وی نزدیک به یک قرن ملاک سنّت و بدعت، بود تا اینکه عقاید وی تحت تأثیر گسترش مذهب اشعری به تدریج به فراموشی سپرده شد. در قرن چهارم بربهاری برای احیای سلفی گری تلاش کرد و از عقاید احمد حنبل الگو گرفت، اما چندان کاری از پیش نبرد.

 

منهج سلفیون در فهم عقاید اسلامی بر خلاف معتزله که منهج عقلی برگرفته از فلسفه یونانی است، بود. آنان مخالف فلسفه بودند و مبنایشان بر این بود که عقاید اسلامی را جز با کتاب و سنّت تفسیر نکنند. آنان عقل را گمراه کننده می­دانستند و آن را مشهور در نزد صحابه و تابعین نمی­دانستند و موضوعی مستحدث در اسلام به شمارش می ­آوردند و فقط نص را قبول داشتند و وحدانیت را اساس اسلام می­دانستند. به همین سبب مسئله توسل به درگاه خداوند را با واسطه قرار دادن یکی از بندگان یا اولیائش و زیارت روضه شریفه را منافی با وحدانیت شمردند و اعتقاد داشتند که این، مذهبِ سلفِ صالح بوده و غیر آن بدعتی است که به معنای توحید خدشه وارد می­کند. آنان در پی اثبات صفات الهی ذکر شده در قرآن بودند بدون آنکه در این بین تأویل یا تفسیری صورت پذیرد. در نتیجه نزول خدا به زمین، استقرار او بر عرش و داشتن وجه وکف و ید را برای خدا بدون کیفیت و تشبیه به اثبات می رسانند و دلیل مدعایشان را عدم تجاوز از قرآن و آیاتی می دانستند که خداوند خودش را صاحب ید و غیر آن معرفی کرده است.[15]

 

آثار و عقاید بربهاری

مورخان او را صاحب تصانیف متعدد می دانند، اما تنها کتابی که از او برجای مانده است، کتاب شرح السنّة اوست. [16] این کتاب در واقع اعتقادنامه وی به شمار می رود.

 

او کتاب خود را هم عرض کتاب خدا قرار می­دهد و ادعا می­کند که هر کس سخنی بر خلاف آنچه در کتاب او آمده است بگوید، خدا را بر هیچ دینی نپرستیده و در واقع همه کتاب او را رد کرده است. [17] او تمام روایاتی را که در باب جهاد و فضیلت مبارزه با ظلم و بی عدالتی است، نادیده می­گیرد و در کتابش قائل به صبر در برابر سلطان جائر است و قتال در برابر او را جایز نمی داند. در این­باره به حدیثی از رسول خدا9 استناد می کند که به ابوذر غفاری فرمود: «اصبر و إن کان عبداً حبشیاً» و در روایت دیگری خطاب به انصار فرمود: «اصبروا حتّی تلقونی علی الحوض»، و در ادامه می­گوید: «لیس فی السنّة قتال السلطان؛ فإنّ فیه فساد الدنیا و الدین».[18]

 

او همانند دیگر سلفیان قائل است افضل این امت و افضل تمام امت ها بعد از انبیای عظام، ابوبکر، سپس عمر و عثمان می­باشند و بعد از اینها علی(ع)، طلحه، زبیر، سعد بن ابی وقاص و چند تن دیگر افضل اند، و می­گوید همه اینها صلاحیت خلافت را داشتند و بعد از اینها، اصحاب رسول الله9 افضل اند. [19] این در حالی است که روایات افضلیت امام علی7در اکثر منابع مهم و درجه اول تمام مذاهب چهارگانه اهل سنّت همچون صحیح بخاری، صحیح مسلم، سنن ترمذی، و. .. حتی از زبان خود احمد بن حنبل در حد تواتر به ما رسیده است و هیچ شکی در آن وجود ندارد. پس چگونه او چنین سخنی می گوید؟ آیا روایات را ندیده؟ یا از باب عناد و دشمنی سخن می­راند و بعد از پیامبر اسلام9، عمر و ابوبکر و بعد علی(ع)را افضل می داند؟ حال آنکه هیچ حدیث صحیح و متواتری در منقبت و افضلیت این دو در روایات ما وارد نشده است!

 

در جای دیگر اذعان می­کند در روز قیامت خداوند را با چشم سر می­توان دید و خداوند بی­پرده و بدون واسطه از بندگانش حسابرسی می­کند، و با این وصف اگر کسی گمان کند خداوند در این دنیا دیده می­شود، کافر است.

 

او می­گوید اولین کسانی که خداوند را در بهشت با چشم سر می­بینند، نابینایان، سپس مردان و بعد زنان­اند. در روز قیامت ترازویی برای وزن کردن خیر و شر وجود دارد که دو کفه و یک زبانه دارد (یعنی همانند ترازوهای این دنیاست). این در حالی است که ادله بسیاری از آیات و روایات، جسمانیت را از ذات باری تعالی نفی می­کنند.

 

بربهاری از وفات پیامبر9 تا قتل عثمان را «دین عتیق» می­نامد و می­گوید: قتل عثمان اولین تفرقه و اختلاف را در امت به وجود آورد و باید درباره علی(ع) و معاویه و عایشه و طلحه و زبیر و کسانی که با آنها بودند، سکوت کرد و امر آنها را به خدا واگذاشت.[20]

 

نکته مهم در اعتقادات او این است که او می گوید اگر کسی در مورد امامت اهل بیت: و اینکه آنان اعتقاد به غیب دارند، صحبت کند، به خداوند کافر شده است. او معیار شیعه بودن و رافضی بودن را چنین بیان می­کند که هر کس امام علی را بر عثمان مقدم کند، رافضی است، ولی اگر بین این دو توقف کند، شیعه است.[21]

 

مخالفت با زیارت قبور

بربهاری بارها با شیعیان به جهت زیارت قبر امام حسین(ع)درگیر و به آزار و اذیت آنان پرداخت. و او علاوه بر زیارت، با هرگونه عزاداری بر سید شهیدان عالم مخالف بود. البته باید یادآور شد که اولین بار مروان بن حکم اموی و حجاج بن یوسف ثقفی، استاندار عبدالملک بن مروان در عراق، تبرک و توسل و زیارت را حرام شمردند. مروان بن حکم با سنگ خواندن قبر پیامبر، به آن حضرت اهانت کرد. حاکم نیشابوری از داود بن ابی صالح نقل می­کند که روزی مروان مردی را دید که صورتش را بر قبر رسول الله(ص) گذاشته است. مروان گردن او را گرفت و گفت می دانی چه کار می کنی؟

 

در این هنگام ابو ایوب انصاری برای زیارت سر رسید و به مروان گفت: من به دیدار سنگ نیامده ام، بلکه به دیدار رسول خدا آمده ام. حاکم و ذهبی این روایت را صحیح دانسته ­اند.[22] علامه امینی در الغدیر می­گوید: این روایت بیان کننده آن است که منع توسل به قبور پاکان دین از بدعت های امویان بوده است. [23]

 

در مورد حجاج بن یوسف ثقفی هم از مبرد روایت شده: روزی حجاج در کوفه خطاب به زائرین قبر حضرت رسول اکرم9 گفت: «ای زیانکاران، شما به دور سنگ ها و چوب های پوسیده می­گردید. چرا قصر امیرالمؤمنین عبدالملک را طواف نمی­کنید؟ آیا نمی دانید که خلیفه فردی بهتر از فرستاده اوست؟».[24]

 

صاحب العیون و الحدائق نقل می­کند: روزی جماعتی از اهل بغداد برای زیارت قبر امام حسین(ع) از شهر خارج شدند. بربهاری و پیروانش به قصد تعرض به کاروان آنها از شهر خارج و به شدت با آنان درگیر شدند خبر به گوش امیر ابو اسحاق ابراهیم رسید و دو نفر از حنبلیان را کشت و عده زیادی را هم مجروح ساخت و خانه­هایشان را سوزاند و عده­ای را تازیانه زد، اما بربهاری فرار کرد.[25]

 

فتنه انگیزی بربهاری و یاران او علیه فرق اسلامی

بربهاری و ابن عبدالوهاب به خلاف ابن تیمیه، هر دو از نظر پایه علمی در سطح پایینی قرار داشتند و به همین دلیل هیچ کدام از آنها آثار درخور توجهی که بتوان به عنوان کتاب از آنها یاد کرد، از خود بر جای نگذاشتند و به همین سبب پیشینه علمی آنان در هاله­ای از ابهام قرار دارد. آنان پیش از آنکه نظریه پرداز باشند، سلفیان عمل گرایی بودند که عقاید سلفی را با شدت بیشتری به اجرا گذاشتند، اما در مکتب احمد بن حنبل سلفی گری نقلی (نقل­گرایی و حدیث­گرایی) نمود یافت و ابن تیمیه نظریه پردازی کرد و این مکتب به عنوان یک مکتب جدید ظاهر گردید.[26]

 

شیعیان در اوایل قرن چهارم و پیش از تسلط آل­ بویه بر عباسیان، در بغداد موقعیت و نفوذ بالایی در میان بزرگان داشتند و در سایه آن می توانستند برای شهیدان کربلا محفل ماتم و نوحه خوانی برپا کنند. رونق این محافل، حنبلی ها را به خشم می آورد؛ و با آن مقابله می کردند. هر چه قدرت و جمعیت شیعیان بیشتر می شد، این نزاع ها افزایش می یافت. در این زمان که تسلط دستگاه خلافت عباسی به امور قلمرو خویش به نهایت ضعف رسیده بود، بار ها محله شیعه نشین کرخ به آتش کشیده شد. این فتنه انگیزی ها چنان فضای رعبی به وجود آورده بود که طبق نقل تنوخی، از ترس فتنه حنابله، نوحه بر امام حسین(ع)، باید در خفا انجام می گرفت و یا باید در حمایت سلطان مراسم سوگواری بر پا می شد. غالب فرقه های اهل سنّت با برگزاری مراسم مذهبی بخصوص عزای امام حسین(ع) مخالفتی نداشتند، بلکه عمدتاً حنابله افراطی بودند که از دیرباز با دیگر مسلمانان اختلاف و کشمکش داشتند. آنها در این دوره هم کم و بیش به مخالفت با عزاداری و جشن شیعیان ادامه دادند، اما با توجه به کثرت شافعیان و حنفیان، مخالفت حنابله نمی توانست مانعی برای برگزاری مراسم عاشورا یا غدیر باشد. در هر صورت، مخالفت ها و واکنش های اهل سنّت، با تکفیر، تفسیق، بدعت و از شعائر جاهلی خواندن اعمال و آیین های شیعیان شروع می شد و با اقداماتی که غالباً به صورت مقابله به مثل و نوعی تقلید از فعالیت های شیعیان بود، ادامه پیدا می کرد.[27]

 

صولی می گوید: او همراه یارانش در سال 313ق مسجد براثا در بغداد را که در آن زمان پایگاهی برای شیعیان به شمار می رفت، تخریب می کند و تصمیم می­گیرد مسجد را به گورستان تبدیل کند. او به همین جهت عده­ای از مردگان را در آنجا دفن می کند که البته خلیفه دستور تعقیب و دستگیری بربهاری را صادر می کند. بجکم، استاندار بغداد دستور داد دوباره مسجد را بنا کنند و بعضی از فقهای بغداد فتوا دادند که جنازه­ هایی را که به دستور بربهاری در مسجد دفن شده اند، بیرون بیاورند. در آن زمان در جنوب عراق شیعیان نفوذ زیادی پیدا کرده بودند و تا سال 320ق و پایان خلافت مقتدر عباسی، و شروع خلافت قاهر بالله عباسی، این نفوذ ادامه داشت.[28] ناگفته نماند که ابن جوزی تخریب کننده مسجد را مقتدر عباسی می داند و می­گوید: در سال 313ق مقتدر عباسی شنید که شیعیان در مسجد براثا جمع می شوند و صحابه را مورد شماتت و تعریض قرار می­دهند. او کسی را فرستاد تا آنان را دستگیر کند و به زندان افکند و کسی را گمارد تا مسجد را تخریب کند. [29]

 

حنابله مجدداً در سال 354ق به مسجد حمله کردند و به بهانه برپایی مراسم عاشورا، عده ای از شیعیان را در آنجا کشتند بهانه این هجوم، مراسم عاشورا بود که شیعیان برپا می کردند بنا به گفته ابن کثیر، تقریباً سالی نبود که حنابله به مناطق شیعه نشین ومساجد آنان حمله نکنند و قائله ای برپا نکنند. برای نمونه، در سال362ق فتنه­ای عظیم به پا کرده که موجب کشته شدن هزاران شیعه و به غارت رفتن اموالشان از سوی آنان گردید. باز در همین سال به سبب کشته شدن یک نفر از مخالفان آتش سوزی عظیمی در محله شیعه نشین کرخ به پا کردند، وزیر فضل شیرازی که از دشمنان شیعه بود، حاجبش را برای به آتش کشیدن منطقه شیعه نشین کرخ فرستاد. وی آتشی را در این منطقه به پا می کند که در پی آن خانه ها و اموال زیادی از شیعیان می سوزد. نزدیک به سیصد دکان و 33 مسجد را به آتش می کشند و هفده هزار نفر و به نقل ابن خلدون بیست هزار نفر، کشته می شوند. آنان در سال 363ق مجدداً کرخ را به آتش کشیدند و شیعیان را کشتند. بار دیگر در سال 375ق فتنه ای عظیم میان آنان و شیعیان رخ داد و از هر دو طرف عده زیادی کشته شدند.[30]

 

در سال 317ق فتنه عظیم دیگر میان پیروان بربهاری و اهل سنّت صورت گرفت؛ به گونه ای که برای فرونشاندنش ارتش وارد عمل شد. علت آن این بود که پیروان بربهاری در تفسیر آیه (أَن یبْعَثَک رَبُّک مَقَامًا مَّحْمُودًا)[31] گفتند که خداوند روز قیامت پیامبرش را کنار خودش و بر روی عرش می ­نشاند (یعنی خدا را جسم و شبیه انسان ها می دانند)، اما سایر اهل سنّت این تفسیر را نپذیرفتند و گفتند منظور شفاعت پیامبر در روز قیامت است. این دو نظریه سبب بروز فتنه و کشتار شد و عده­ کثیری از هر دو طرف به قتل رسیدند. کشتار اهل سنّت به دست حنابله صورت گرفت.[32]

 

در سال 321ق علی بن بلیق، حاجبِ «القاهر بالله»، دستور داد که معاویه و یزید را بالای منابر در بغداد لعن کنند، اما بربهاری به شدت با این کار مخالفت و فتنه­ای بر پا کرد و حکومت هم به تعقیب او پرداخت، اما او فرار کرد و ابن بلیق به جماعتی از اصحاب او دست یافت و آنان را تبعید کرد.[33]

 

ذهبی به نقل از ابوالحسین بن بشار در مورد بربهاری می­گوید: عده­ای از مخالفان او در صدد بر آمدند که حاکم بغداد را علیه او بشورانند. در سال 321ق ابن مقله، وزیر «القاهر بالله»[34] در صدد دستگیری او بر آمد، اما او پنهان شد و ابن مقله در عوض عده زیادی از یاران و اطرافیان نزدیک او را دستگیر و روانه بصره کرد، تا اینکه ابن مقله، مغضوب خلیفه عباسی القاهر بالله گردید و او را از وزارت خلع کرد و خانه او را آتش زد و در پی آن بربهاری دوباره به فعالیت خود ادامه داد.

 

آنگاه راضی بن مقتدر (322 ـ 329ق) خلیفه گشت. او هنگامی که قاهر به قدرت رسید، زندانی قاهر بود و ابن مقله را به وزارت خویش منصوب کرده بود، اما ابن مقله خیلی زود معزول گشت و راضی، حکمران وسیط و بصره، محمد بن رائق، را به عنوان وزیر منصوب کرد. رائق دو سال در این مقام باقی ماند.

 

ذهبی و ابن اثیر در حوادث سال 323ق آورده­اند:

 

در آن سال کار حنبلیان بالا گرفت و از توان و موقعیت ویژه­ای برخوردار شدند لذا به بهانه های واهی به حریم خصوصی مردم تجاوز می کردند؛ به حدی که بر خانه امرا و سایر مردم هجوم می بردند و اگر باده یا آلت طرب در آن می­دیدند، آن را می­شکستند و تاراج می کردند. اگر مردی با زن یا بچه ای راه می رفت، تحقیق می­کردند که آیا نسبتی با آنان دارد، اگر نسبتی داشت، او را رها می کردند، و گرنه او را می­زدند و سخت آزارشان می دادند و نزد رئیس شرطه (پلیس) می بردند و شهادت می­دادند که مرتکب کارهای زشت و فسق و فجور شده اند. [35]

 

ابوبکر صولی (م335ق) که در عصر او می زیست، به بیان اعمال بربهاری و یارانش پرداخته است. شکستن دکان ها، فساد انگیزی، رفتار خشن با مردم، ورود به منازل و تفتیش عقاید آنها، اجرای خودسرانه قوانین، مداخله در امور کسب و کار مردم، سوءظن به مردم و دستگیری آنان و شهادت دادن علیه آنان، تعرض به شافعی مذهبان، کافر و گمراه نامیدن شیعیان، بدعت گذار شمردن مسلمانان، مخالفت با زیارت قبور و آزار رساندن به زائران از جمله اقدامات بربهاری است که تاریخ نویسانی همچون ابن اثیر، صفدی، ابن ابی یعلی و یاقوت حموی بدان اذعان کرده­اند.[36]

 

احساس خطر حاکمان از فتنه انگیزی بربهاری

در زمانی که بربهاری به اوج فعالیت خود رسید و یاران زیادی یافت، خلیفه الراضی از نفوذ بربهاری و کثرث طرف دارانش احساس خطر کرد. رئیس شرطه بغداد در دهم جمادی الآخر ۳۲۳ق اعلام کرد که اجتماع طرف داران بربهاری و مناظره درباره عقایدشان، ممنوع است. او آنان را به تنبیه و تبعید و قتل و آتش زدن خانه­هاشان تهدید کرد. ظاهراً در همین زمان بود که بربهاری از بیم دستگیری می گریزد و مخفی می­شود. علت عمده صدور حکم دستگیری او، اظهار مطالب خلاف عقیده مردم بود.

 

ابن اثیر می گوید: علت صدور چنین حکمی آن بود که بربهاری و پیروانش برای خداوند، مانند و شبیهی قائل بودند و ذات احدیت را دارای کف دست و انگشتان و دو پا با کفش از طلا و صاحب گیسوان تصور می کردند و می گفتند که خداوند به آسمان بالا می رود و آن گاه به دنیا فرود می آید.[37]

 

ذهبی می نویسد:

 

رئیس شرطه بغداد اعلام کرد که اجتماع دو نفر از یاران بربهاری در شهر ممنوع است. از طرف خلیفه الراضی نامه­ای طولانی مبنی بر دستگیری او صادر گردید که مضمون آن بدین شرح بود: آنان حق ندارند درباره مذهب و عقیده خود بحث و مناظره کنند. پیش نماز حنبلی حق ندارد امام جماعت شود، مگر اینکه بسم الله الرحمن الرحیم را بلند بخواند، چه در نماز صبح و چه در نماز عشا.

 

«راضی بالله خلیفه عباسی در نامه­اش افزود: گاهی شما (حنبلیان) صورت زشت و پلید خود را مثال روی خداوند می­دانید و خود را شبیه یزدان می خوانید و برای خدا دست و پا و انگشت و کفش زرین قائل می شوید و حتی بوی خدا را وصف می­کنید و گاهی شیعیان آل محمد:را کافر و گمراه می­دانید.

 

شما مسلمین را به دین باطل و بدعت و مذهب فاسدی دعوت می­کنید که قرآن منکر آن است.

 

شما زوار قبر امامان را انکار می کنید و زائران را گمراه می­دانید و برخلاف این عقیده تان، خود به زیارت قبر یکی از عوام (یعنی احمد بن حنبل) که شرف و نسب ندارد، می روید و برای تبرک و زیارت در مقبره او تجمع می کنید. او شرفِ نسبت به پیامبر (ص) را ندارد، ولی شما به مردم امر می کنید که قبر او را زیارت کنند و همچون پیامبران برای او قائل به معجزه اید و می­گویید که صاحب کرامات و مقامات بوده است.

 

خداوند شیطان را لعنت کند که این کارهای زشت را در نظر شما خوب جلوه داده و شما را فریب داده و گمراه کرده است.

 

امیرالمؤمنین (یعنی خلیفه راضی) سوگند یاد می کند و به سوگند خود وفا و عمل خواهد کرد که اگر از مذهب زشت و راه کج منصرف نشوید، شما را سخت تنبیه و سپس تبعید خواهد کرد و بالأخره خواهد کشت و پراکنده و نابودتان خواهد کرد و با شمشیر گردن شما را خواهد زد و خانه شما را با آتش خواهد سوزاند.[38]

 

نکته درخور توجه در این نامه عکس العمل شدید خلیفه در برابر تعرض به شیعیان از سوی حنابله در مسئله زیارت قبور امامان شیعه است. تنوخی نقل می­کند:

 

در آن زمان اوضاع در بغداد طوری بود که شیعیان برای اقامه عزا برای امامانشان از ترس بربهاری و حنابله باید مخفیانه این کار را انجام می دادند. او می­گوید زنی به نام خلب بود که نوحه خوان بود. بربهاری گفت به من خبر رسیده که زنی به نام خلب نوحه خوانی می کند. او را بیابید و بکشید.[39]

 

در همین سال (323ق) راه حج از سمت عراق به علت درگیری داخلی بسته شد و عده­ زیادی از حجاج خانه خدا در بین راه در بغداد کشته شدند. ابن جوزی می گوید: در این سال ستارگان درخشانی در بغداد افول و سقوط کردند و شهر کوفه هیچ سالی را مثل این سال به خود ندیده است. قیمت اجناس به شدت بالا رفت؛ به طوری که هر کر گندم به120دینار رسید. اتفاق دیگر در این سال وقوع آتش سوزی مهیب در منطقه کرخ در بازار بغداد بود که تعداد زیادی از حجره­های بازار در آتش سوخت. همچنین آتش، تعدادی از حنبلیان را سوزاند و این بدان سبب بود که رئیس شرطه بغداد وقتی سعی داشت که یکی از یاران بربهاری را دستگیر کند، آتش زبانه کشید و عده­ای از زنان و مردان سوختند. [40]

 

مرگ بربهاری

در اوایل سال 329ق خلیفه راضی از دنیا رفت و حکومت به المتقی بالله رسید. حنابله با بهره گیری از این فرصت، دوباره به مسجد براثا حمله کردند و از سویی دیگر دوباره با ضرابیین درگیر شدند. در این هنگام توقیعی از سوی خلیفه المتقی بالله صادر گردید که به موجب آن عده­ای از حنابله و یاران بربهاری دستگیر و مورد ضرب و شتم قرار گرفتند و برای مسجد هم نگهبانانی گماردند. در همین سال خشک سالی و وبا بغداد را فرا گرفت و عده­ای زیادی بر اثر آن مردند؛ به حدی که مردم را دسته دسته و بدون غسل و نماز در گورهای دسته جمعی دفن می کردند و مردم اثاثیه های منازلشان را به کم ترین قیمت می­فروختند.

 

در همین سال بربهاری سرانجام به علت جنایاتی که انجام داده بود، تحت تعقیب قرار گرفت و در اوج غربت و در خانه زنی درگذشت. خادم خانه به تنهایی بر او نماز گزارد و در همان جا دفنش کرد.

 

ابن کثیر عمر او را 96، ولی ابن اثیر 78 سال شمرده­ است و ذهبی می­گوید: او 77 سال عمر کرد و در آخر عمر با کنیزی باکره ازدواج کرد.[41]

 

قدرت یافتن شیعه

با قدرت یافتن شیعه و مرگ بربهاری، طومار زندگی حنابله درهم پیچیده شد و شیعیان بغداد قدرتمندتر و صاحب نفوذ بیشتری شدند و قلب عالم اسلامی در دست گرفته، و در دوران آل بویه سیطره کاملی بر بغداد پیدا کردند. در قرن های چهارم و پنجم به علت ظهور جریان های معتدل کلامی نامی از بربهاری و اندیشه های تشبیهی و تجسیمی او نماند تا آنکه ابن تیمیه بار دیگر نام او را زنده کرد.[42]

 

ادامه خشونت های حنابله

ناگفته نماند حنابله بعد از این دوره هم دست از فتنه انگیزی و درگیری برنداشتند. برای نمونه، در سال 447ق با شافعی های بغداد برسر بلند خواندن بسم الله و خواندن قنوت در نماز، نزاع کردند.

 

در سال 469ق به بازار بغداد حمله ور شدند و کشتار راه انداختند.

 

به سال 475ق نیز با اهل سنّت به زد و خورد پرداختند و به خانه های بنی فراء یورش بردند و آشوب هایی بر پا کردند.

 

در سال 448ق بار دیگر با شافعی ها و اصناف نیشابور کشمکش کردند که جمعی از مردم کشته شدند.

 

به سال 597ق به مسجد شافعی ها که خوارزم شاه در مرو برایشان ساخته بود، حمله بردند و آن را به آتش کشیدند: البته این اقدامات به غیر از غائله­ هایی است که در دوران ابن عبدالوهاب و بعد از آن در عیینه، طائف، مکه و مدینه، یمن، عراق (کربلا) و حران اتفاق افتاد که منجر به کشته شدن هزاران مسلمان گردید.[43]

 

نتیجه

برای معرفی نقطه آغازین سلفی گری وهابی نقش بربهاری را نمی­توان نادیده انگاشت؛ چرا که مبانی سلفی­ گری ابن تیمیه و ابن عبدالوهاب پیشتر در اندیشه و عمل او هویدا گشته بود، ولی بنا به دلایلی مجال جلوه­گری به او را نداد، اما در این میان آنچه بربهاری را از دیگران متمایز می سازد، آن است که معتقدات او بدون پشتوانه علمی و دارای جنبه ­های احساسی و به نوعی بلند پروازانه بود. او با تحمیل عقاید انحرافی­اش و گاه در قالب تهدید، دیگران را با خود همراه می­ساخت، اما خلف حرانی او لااقل مبانی خاص و مشخصی را اگرچه تکرار معتقدات او بود، در قالبی منسجم تر و مدلل­تر بیان کرد. به بیان دیگر، اگر چه مبانی سلفی­گری در سخنان بربهاری آمده است، اما در حقیقت باید ابن تیمیه را بنیان گذار اعتقادی و بربهاری را بنیان گذار رفتاری سلفی گری بر شمرد.

 

پی نوشت ها

 

[1]‌. كسانی كه به شرح حال زندگی او پرداخته­ اند: خير الدين زركلى در  الأعلام؛ ابن اثير در الكامل؛ صولی در اخبار الراضي بالله و المتقي لله؛ ذهبی در تاريخ الإسلام؛ ابن ابي يعلی در طبقات الحنابلة؛ ابن كثير در البداية و النهاية.

 

[2]‌. نشوارالمحاضرة، ج2، ص295؛ طبقات الحنابلة، ج2، ص18؛ البدایة و النهایة، ج11، ص201.

 

[3]‌. الأعلام، ج2، ص201؛ معجم المؤلفین، ج3، ص253.

 

[4].همان.

 

[5]‌. ر.ک:  الكامل في التاریخ ، ج8، ص207؛ ج3، ص251و269. در برهه ­ای از اين زمان، شيعيان نوبختی رهبری جامعه را در بغداد به دست گرفتند و البته در اين ميان حنابله بيكار نمی ­نشستند و با مشروعيت انجمن نوبختی رقابت می‌كردند.

 

[6]. تاريخ بغداد، ج1، ص47؛ معجم البلدان، ج1، ص456.

 

[7]. ر.ک: تاريخ بغداد، ج1، ص90. بغدادی تعداد ساكنين بغداد در آن زمان را حدود يك ميليون و پانصد هزار نفر تخمين زده است.

 

[8]. أخبار الراضي و المتقي، ص136.

 

[9]. الكامل في التاریخ، ج3، ص455.

 

[10]. طبقات الحنابلة، ج2، ص23و 39.

 

[11]‌. همان، ص 187و 181.

 

[12]. همان، ص 19، 27، 34 و 37.

 

[13]‌. الاعلام، ج2، ص201.

 

[14]. طبقات الحنابلة، ج۲، ص۱۸؛ سیر أعلام النبلاء، ج ۱۵، ص۹۱.

 

[15]. تاريخ المذاهب الاسلامية، ص177؛ سلفيان باورها و كاركردها، ص 15.

 

[16]. شروحی كه بر آن نوشته شده، عبارت‌اند از:  النبذ على شرح السنة للبربهاري، تأليف شيخ عبد الله عبيلان، إرشاد الساری في شرح السنة للبربهاري.

 

[17]. شرح السنة، ص109.

 

[18]‌.همان، ص 29.

 

[19]‌.همان، ص 28.

 

[20]. طبقات الحنابلة ،ج،2، ص181و187.

 

[21]. شرح السنّة، ص58.

 

[22]. ر.ک: الغدیر، ج 5، ص 218.

 

[23]. المستدرك علی الصحيحين، ج4، ص560؛ مسند احمد بن حنبل، ج5، ص 422.

 

[24]‌. الكامل في التاریخ، ج1، ص 185؛ شرح نهج البلاغة، ج15، ص242؛ النصائح الكافية، ص81.

 

[25]. الكامل في التاریخ، ج8، ص115؛ البداية والنهاية، ج11، ص 152؛ العيون والحدائق، ج4، ص332؛ نشوار المحاضرة، ج2، ص44، 231و 233؛  مجله تاریخ اسلام، «مناقب‌ خوانی در دوره آل بویه»، ایزدی و زیرکی، ش 33ـ34، بهار و تابستان 1387ش.

 

[26]. سلفی‌گری و وهابیت، ج1، ص191 .

 

[27]. البداية و النهاية، ج11، ص261.

 

[28]. أخبار الراضي و المتقي، ج1، ص136.

 

[29]‌. المنتظم، ج4، ص 109.

 

[30]. ر.ک: البداية و النهایة، ج11، ص254 و 273؛ تاريخ ابن خلدون، ج4، ص446ـ447.

 

[31]. سوره اسراء، آیه 79.

 

[32]‌. الكامل في التاریخ، ج 8، ص213.

 

[33]. الکامل في التاریخ، ج8، ص273.

 

[34]. البدایة و النهایة، ج11، ص195.

 

[35]‌. تاريخ الإسلام، ج24، ص31.

 

[36]. طبقات الحنابلة، ج2، ص 44؛  تجارب الأمم، ج1، ص322؛ الکامل، ج8، ص273؛ الوافی بالوفیات، ج12، ص146؛ معجم البلدان، ج 18، ص57ـ58.

 

[37]. تجارب الامم، ج 1، ص 322؛ البدایة و النهایة؛ ج 8، ص 307ـ308؛ الكامل، ج1، ص461؛ المنتظم، ج6، ص276؛  الوافي بالوفيات، ج12، ص90.

 

[38]. الکامل في التاریخ، ج 20، ص 32ـ33. همچنین ر.ک: تجارب الأمم، ج1، ص 322ـ323.

 

[39]. نشوار المحاضرة، ج 2، ص111.

 

[40]‌. تكملة تاريخ الطبري، ج1، ص91ـ92؛ المنتظم، ج6، ص 276؛ البداية و االنهایة، ج11، ص182.

 

[41]‌. تاريخ الإسلام، 24و260؛ طبقات الحنابلة، ج2، ص44؛ شذرات الذهب، ج3، ص36.

 

[42]. الكامل في التاریخ، ج8، ص368، البداية و النهاية، ج11، ص201؛ أخبار الراضي والمتقي، ص136.

 

[43]. ر.ک: الكامل في التاریخ، ج6، ص 182، 272، 285 و 364؛ ج7، ص444.