شبه قاره هند؛ ديوبنديه، بريلويه و رابطه آنها با وهابيت

یل

چکیده

شبه قاره هند با ورود استعمار به آن، شاهد تلاش علمای مسلمان در تجدید فکر دینی بود. در این راه مدارسی تحت عنوان دیوبندیه تأسیس گردید که فکر سلفی را ترویج می کردند و به حدیث اهتمام می ورزیدند. در مقابل، افکار تجدد گرایانه سرسیداحمد خان و افکار صوفیانه بریلویه ظهور یافت. این مقاله در پی بررسی افکار و گرایشهای فکری مسلمانان هند بعد از دوره استعمار است. علل پیدایش، بزرگان و عقاید دیوبندیه و بریلویه در این مقاله بررسی شده است.

مقدمه

شبه قاره هند یکی از پنج تمدن کهن دنیا و وارث فرهنگی پرشکوه و متنوع است. هند با مساحتی بالغ بر سه میلیون و سیصد هزار کیلومتر مربع، هفتمین کشور پهناور جهان است. ارتفاعات هیمالیا با وادی حاصلخیز کشمیر، جلگه های سند و گنگ پهناور و جنگلهای استوایی هند با جمعیتی حدود یک میلیارد نفر و تنوع زبانی بسیار که قانون اساسی هیجده زبان را به رسمیت شناخته، هویت خاصی به این کشور داده است.

مسلمانان هند

نخستین مسلمانان فاتح شمال غربی هند غزنویان بودند که هفده بار به شبه قاره هند حمله کردند. البته ساکنان شمال شرقی شبه قاره در همان قرن اول با اسلام آشنا شده بودند. مسعود غزنوی از فقه حنفی حمایت می کرد و به ابو محمد نصاحی دستور داد که در تأیید مکتب حنفی کتابی بنویسد. بنابراین، فقه حنفی در قرن پنجم و ششم در بین مسلمانان شبه قاره گسترش یافت و در دوره حکومت سلسله تغلق (721 ـ 815 ق) مجموعه قوانین اداری آنها بر اساس فقه حنفی تنظیم گردید. مسلمانان یک پنجم جمعیت شبه قاره هند را تشکیل می دادند و اکثر آنان در سند و پنجاب غربی می زیستند. تشکیل پاکستان و استقلال پاکستان و بنگلادش به عنوان دو کشور مسلمان، مسلمانان هند را در اقلیت بیشتری قرار داد.

مغولان که ترکانی سنی و حنفی مذهب از آسیای مرکزی بودند، به رشد مکتب حنفی در شبه قاره اهتمام ورزیدند و آیین رسمی مسلمین هند گشت. در زمان اورنگ زیب (1069 ـ 1118 ق) مجموعه های بزرگ فقه حنفی با نامهای فتاوی عالمگیری و فتاوی هندیه به دست 25 تن از علما نوشته شد. بنابراین، در طول تاریخ اکثریت مسلمانان هند را سنیان حنفی مذهب تشکیل می دادند. همزمان با ورود فقه حنفی به هند تصوف نیز به هند وارد شد. صوفیه در هند رسالت خود را سعادت معنوی مردم می دانست و صوفیان می پنداشتند حکومت معنوی جامعه به آنها تفویض شده است. صوفیان در خانقاهها، جماعت خانه ها و زاویه ها زندگی می کردند. زندگی خانقاهی گرد شیخ و عبادات مرسوم و ریاضتهای عارفانه که از جانب وی مقرر می شد، دور می زد. دو نشان عمده پیوستن به یک فرقه تصوف، پوشیدن خرقه و تراشیدن موی سر بود. شیخ خرقه، سجاده، نعلین، تسبیح و عصای خود را به جانشین اصلیش یعنی خلیفه خود می داد.

دو سلسله عمده صوفیه در زمان سلاطین دوره دهلی (1206 ـ 1526 م) چشتیه و سهروردیه بودند. این دو سلسله طی قرون هشت ونه رو به انحطاط نهادند و دو سلسله دیگر یعنی نقشبندیه و قادریه در خلال عصر سلاطین مغولی اهمیت یافتند.

شیعیان شبه قاره از بزرگ ترین جوامع تشیع جهان اسلام اند و بنابر برخی آمار تعدادشان بیشتراز شیعیان ایران است، ولی این آمار دقیق نیست. درعین حال، شیعیان ده درصد ازکل جمعیت مسلمانان شبه قاره هند (هند ـ پاکستان ـ بنگلادش) را تشکیل می دهند. شیعیان در دوره گورکانیان دارای مناصب مهمی بودند. سادات بارهه و وزرای نواب اوده در دستگاه حکومت مغولان تأثیر بسیار گذاشتند و این مسئله باعث کینه توزی بین سنیان و شیعیان شد که در آثار کلامی شاه ولی الله دهلوی و پسرش عبدالعزیز به چشم می خورد. لکنهو و رامپور از شهرهای شیعه نشین مهم هند بوده است. اسماعیلیه ـ بهره ها و خوجه ها ـ درهند حضور طولانی داشته و دارند.

دیوبندیه

دیوبند[1]، شهری از توابع سهارنپور[2]، در نود مایلی شمال شرقی دهلی ازتوابع ایالت اوتارپرادش هند است[3] که به سبب تأسیس مدرسه ای در آن شهرت جهانی یافت. بریلی، شهری در شمال هند در ایالت اوتارپرادش و در شرق دهلی، زادگاه و مدفن احمدرضا خان بریلوی[4]، صاحب مکتب بریلویه است. لازم است گفته شود که این شهر را «بانس بریلی»[5] گویند تا با شهر «رای بریلی»[6]، بخشی از شهر الله آباد و زادگاه سید احمد بریلوی ـ سیداحمد عرفان یا سید احمد شهید یا احمد رای بریلوی یا سید احمد بارلی ـ اشتباه نگردد[7]. لذا سید احمد بریلوی، غیر از احمد رضاخان بریلوی است. برای شناخت دیوبندیه و بریلویه به عنوان دو مکتب فعال در شبه قاره هند، لازم است مقداری به عقب بازگردیم و نیم نگاهی به تحولات فکری سه قرن اخیر شبه قاره هند بیندازیم تا بتوانیم افکار و عقاید آنها را بهتر بشناسیم.

در طول تاریخ حضور مسلمانان در هند، بزرگان بسیاری ظهور کرده و به تجدید حیات فکری مسلمانان دست یازیده اند. تجدیدحیات فکری مسلمانان هند در قرن ده و یازده هجری به وسیله دو نفر صورت گرفته است که اثرات آن هنوز بر فرق موجود و مورد بحث نمایان است. یکی ازآنان شیخ احمد سرهندی (971 ـ 1034 ق)، معروف به مجدد الف ثانی،ـ با توجه به روایت «ان الله یبعث لهذه المة علی رأس کل مائة سنة من یجدد لها دینها»ـ ، عارف، متکلم و مؤسس طریقه نقشبندیه زمان خویش بود. خواجه در اواخر عمر خویش، شیخ احمد را جانشین خود نمود. دوران حیات شیخ احمد با سلطنت اکبرشاه، مؤسس مذهب و طریقه «دین الهی» مصادف بود. دین الهی اکبر شاه که التقاطی از اسلام صوفی و آیین هندو بود، با مخالفت شیخ احمد روبه رو گردید[8]. شیخ احمد همچون صوفیان دیگر برای خود مقامات خاصی قائل بود وگاه خود را برتر از خلفای راشدین می دانست. وی با آرا و اعمال مخالف سنت همچون چله نشینی، ذکر با جهر، احترام به قبور، سجده تعظیمی به مرشد، بوسیدن پا، انا الحق گفتن، سماع و احوال وجد آمیز آن، مخالف بود. وی کسانی را که به رسم آن روز در مقابل شاهان سجده می کردند، شدیدا نکوهش می کرد. او وحدت وجود این عربی را به وحدت شهود تعبیر می نمود و قائل بود هنگامی که سالک به مقام شهود و فنا می رسد و ما سوی الله را نمی بیند، قائل به وحدت وجود می شود وحال آنکه این کشف، وحدت شهود سالک است نه وحدت وجود واقعی. او همچنین با تسامح ابن عربی درباره ادیان دیگر مخالف بود و مبنای ابن عربی را که همه ادیان جلوه گاه یک حقیقت اند، قبول نداشت و حقیقت را همان حقیقت شریعت معنا می نمود. وی مخالف شیعه بوده و کتابی با نام رساله ای بر رد روافض نوشته است.[9] شیخ احمد سرهندی به وسیله شاه ولی الله دهلوی بر دیوبندیه تأثیر بسیار نهاده است.

فرد دیگر، عبدالحق محدث دهلوی است. وی که نزدیک به صد سال (958 ـ1052 ق) عمر کرده است، در هند و حجاز درس خوانده و نزد شیخ عبدالوهاب متقی و احمد بن محمد مدنی تلمذ نموده است. او به عنوان متکلمی که به حدیث توجه داشت، با رویکرد صوفیان چشتیه به تجدید فکر مسلمانان هند دست یازید. وی تاکید فراوان می نمود که باید تربیت عارفانه تابع اصول شریعت باشد. عبدالحق نویسنده ای پرکار با 120 کتاب و بنابر نظر ندوی اولین کسی است که علم حدیث را در هند نشر و ترویج داد. یکی از نوشته های وی، کتاب اخبار الاخیار فی اسرار الابرار است که شرح حال 230 تن از مشایخ تصوف هند، از معین الدین چشتی[10] تا اواخر قرن دهم، است. کتاب دیگر وی، تلخیص فصل الخطاب خواجه محمد پارسا در احوال ائمه اثنا عشر است. بریلویان به نظرهای عبدالحق اهمیت می دهند.[11]

در قرن دوازدهم فردی ظهور کرد که مسلمانان هند وی را بزرگ ترین اندیشمند مسلمان اهل تسنن هند می دانند و آن فرد کسی جز شاه ولی الله دهلوی نبود؛[12] کسی که تأثیر شگرفی بر تمام جریانات فکری مسلمانان هند در سه قرن اخیر گذاشته است. وی در ابتدا نزد پدرش، عالم بزرگ و مؤسس مدرسه رحیمیه در دهلی، تلمذ نمود و طریقت نقشبندی را از پدر فراگرفت. دوران شاه ولی الله همزمان با گسترش سلطه نظامی ـ سیاسی کمپانی هند شرقی است. در چنین وضعیتی که انحطاط و زوال، جامعه و دولت مسلمانان هند را فرا گرفته بود، شاه ولی الله دهلوی جنبشی اصلاحی به راه انداخت و رهبری فکری و مذهبی مسلمانان را در دست گرفت. وی معاصر محمد بن عبدالوهاب مؤسس وهابیت بوده و همزمان با وی در مدینه تحصیل کرده است.

بعضی تصور کرده اند که جنبش وی و بالتبع جنبش سید احمد بارلی متأثر از جنبش وهابیت است، اما هیچ مدرکی دال بر اینکه آنان همدیگر را ملاقات کرده یا تحت تأثیر یکدیگر باشند، وجود ندارد، بلکه ادله ای طرف مقابل راتقویت می کند.این ادله عبار ت اند از:

1. آنان، هر دو، در حدود سالهای (1114 ـ1115ق) به دنیا آمده اند، ولی یکی حنبلی و دیگری حنفی و یکی در کلام از اصحاب حدیث و دیگری ماتریدی است.
2. شاه ولی الله در سال 1143 بعد ازفراگیری دروس و تدریس آنها در شهر خود، در 29 سالگی رهسپار حجاز شد و بیشتر از چهارده ماه در آنجا نماند. بنابراین، ملاقات وی با محمدبن عبدالوهاب بعید است.
3. دلیل دیگر این تأثیر ناپذیزی رامی توان در توجه شاه ولی الله به تصوف و رد شدید آن از سوی محمدبن عبدالوهاب دانست.
4. توجه به کلام و بازسازی آن توسط شاه ولی الله رویکردی متضاد با نگرش حنابله و محمدبن عبدالوهاب به علم کلام است.

گفتنی است تشابهاتی نیز در هر دو دیده می شود که می تواند معلول جوّ عمومی مکاتب علمی مدینه در آن زمان باشد. [13] شاه ولی الله به عنوان یک عالم نقشبندی حنفی به بعضی از اعمال صوفیان ایراد می گیرد. وی به وحدت مسلمانان اهل سنت می اندیشید و درفقه به تلفیق احکام مذاهب اربعه معتقد بود. وی همچون ابن تیمیه قائل به اجتهاد بود و توجه ویژه ای به حدیث داشت. روش او در فقه، مراجعه مستقیم به احادیث و عدم توجه به فتاوا و ادله فقها باعث پیدایش و رشد پیروان اهل حدیث در شبه قاره هند گردید. وی اختلافات مکتب وحدت وجود ابن عربی و مکتب وحدت شهودشیخ احمد سرهندی را جزئی می دانست.

از کتب وی می توان به کتاب الانصاف فی بیان سبب الاختلاف، رساله ای کوچک در بیان اسباب اختلاف فقهای قرون گذشته و صدر نخستین، اشاره کرد. وی در این کتاب کوشیده است که اسباب اختلاف مسلمانان اهل سنت را مسائل عادی روزمره نشان دهد. او اسباب اختلاف صحابه راشنیدن حدیث بیشتر توسط بعضی و نشنیدن آن احادیث توسط دیگران، حمل جمله ای بر استحباب یا وجوب، اختلاف در ضبط و… می داند.[14] مهم ترین کتاب وی حجة الله البالغة است که یک دوره فقه استدلالی با رویکردی عقلی است. وی در این کتاب با توجه بسیار به حدیث به شرح مسائل فقهی پرداخته و گاه مباحثی همچون اذکار و اخلاق را نیز طرح کرده و در اثبات عقل و نفس و قلب و مقامات آنها کوشیده و در انتها به مباحث «فتن» و«اشراط الساعة» نیز نیم نگاهی داشته است.[15]

شاه ولی الله در مسئله شرک و شفاعت همچون محمد بن عبدالوهاب، توسل به پیامبران و اولیاء الله را جایز نمی داند و به صورت مجتهدی تمام عیار، اجتهاد را در تمام ازمنه جایز می شمارد. وی قائل است در تمام مسائل مربوط به اعتقادات یا اعمال عبادی می توان از احکام هر یک از چهار مکتب اصلی فقهی (مالکی، حنفی، شافعی وحنبلی) تبعیت کرد و تقلید از یک مذهب لازم نیست. اوهمچون حدیث گرایان دیگر قائل به خلافت جهانی برای قریش بود. شاه ولی الله به وحدت مسلمانان می اندیشید، ولی درباره شیعیان سختگیر بود و کتاب ضد شیعی شیخ احمد سرهندی را به عربی ترجمه کرد. خود او نیز کتابی به نام ازالة الخفاء بر ضد شیعه نوشت. با این حال، او به اهل بیت ارادت خاصی دارد و این را از پیشوایان نقشبندی خود به ارث برده است. وی امامیه، اسماعیلیه و معتزله را خارج از اسلام می دانست.

از نکاتی که در زندگی شاه ولی الله جالب توجه است این است که وی درمقابل حاکمیت استعمار و بیگانه اقدامی نکرد و بیشتر همّ خود را صرف مبارزه با هندوها و سیکها نمود. شاید دلیل این اقدام وی عدم دخالت کمپانی هند شرقی در حوزه شریعت اسلامی در دعاوی بود که هنوز در دادگستریها بر اساس اسلام حکم صادر می شد[16] به هر حال شاه ولی الله سرچشمه بسیاری از حرکتهای بنیادگرا، اهل حدیث، نوگرا و اصلاحی در هند است. [17]

بعد از شاه ولی الله، از افراد مؤثر در حیات فکری مسلمانان هند، در اواخر سده هیجده و اوائل سده نوزدهم میلادی، شاه عبدالعزیز است.اوهمچون پدرش بانوشتن کتاب تحفه اثنی عشریه به اختلافات شیعه و سنی دامن زد. میرحامد حسین، عبقات الانوار را در رد این کتاب نوشته است. شاه عبدالعزیز به خاطر اینکه کمپانی هند شرقی در کلیه دعاوی تعاریف خود را جایگزین شریعت نموده بود،[18] هند را سرزمین کفار و دارالحرب اعلام کرد، ولی همکاری با انگلیسیان را به شرط اینکه به گناه کبیره نینجامد جایز دانست.[19]

ادامه دهنده راه عبدالعزیز کسی جز شاگرد وفادار و مریدش سید احمد بارلی یا بریلوی[20] نبود که درمبارزه با استعمار پیر تلاشها کرد. او قائل به پیروی از سنت محض و «طریقت سلف»بود. وی تقدیس بیش از حد پیامبران و اولیاء الله را که در نزد صوفیان مطرح بود، بدعت دانسته، مراسم تعزیه شیعیان را نیز کاری بدعت آمیز تلقی می نمود. وی با همراهی شاه اسماعیل دهلوی، نوه شاه ولی الله دهلوی و عبدالحی بن هبة الله، داماد شاه ولی الله، به تبلیغ آیین خود پرداخت. او سجده بر قبور و طلب حاجت از آنها و نذر و نیاز به اولیا و افراط در تعظیم مرشد را جایز نمی دانست و مخالف تفضیل علی(ع) و بزرگداشت امام حسین(ع) بود. وی آمیزش با هندوان را دلیل ورود بدعتها به اسلام می دانست. او هیچ گاه طریقه صوفیانه خود را رها نکرد و طریق انبیا و اولیا را مکمل یکدیگر می دانست.

افکار صوفیانه او مقداری اصلاح طلبانه بود و همین افکار، وی را از جهتی به وهابیت نزدیک و ازجهتی دور می ساخت. او وساطت اولیا را در انجام افعالی که تنها از خداوند بر می آید شرک می دانست. سید احمد سفر به اماکن مقدس هندو، شرکت درمراسم دینی آنان، مشاوره با برهمنها و توسل به طالع بینها را مردود می شمرد. همچنین او مروّج ازدواج مجدد بیوه زنان مسلمان بود؛ عملی که بر اثر معاشرت با هندوان در هند قبیح شمرده می شد.[21] او به عنوان یک مبلغ در اوتارپرادش، بیهارو بنگال در پی اصلاح اعمال مذهبی برآمد. وی در سالهای (1824ـ 1821م) به خاطر مخالفت با فتوای برخی علما مبنی بر عدم وجوب حج در شرایط فعلی، با چهارصد نفر ازیارانش به حج رفت و به هند بازگشت و اصلاحات خود را بر پایه اعتقاد به وحدانیت خدا و محو شرک و بدعت درقالب تصوف خانقاهی، نفی اعمال عبادی و عرفانی معمول مسلمین هند بر مبنای ایمان حقیقی به قرآن و سنت بنا نهاد و در پی اعاده اسلام راستین برآمد. وی شدیداً با حاکمیت سیکها و بیگانگان مخالف بود.

سید احمد به رغم مخالفتهای بسیار سرداران افغانی، افراد قبایل پشتونها[22] در پاکستان و افغانستان را وحدت بخشید و در سال 1827م با لقب امام و امیرالمؤمنین به حاکمان آسیای مرکزی نامه نوشت که خلافت وی را بپذیرند و در این زمان به جنگ باسیکها وارد شد. وی درسال 1831م/1246ق درجنگ بالاکوت، ناحیه ای درنزدیکی مرز افغانستان و کشمیر، کشته شد. بعد از شهادت وی جنبش او با نام طریقه محمدی به راه خود ادامه داد. [23] بعد ازمرگ سید احمد عده ای از مریدان وی، او را مهدی موعود دانسته،گفتند وی زنده است و ظهورمجدد خواهد کرد. درباره حالات و مقامات وی کتابهای فراوانی نیز نوشته شده است.[24] گفتنی است که در اسناد بریتانیا همواره از پیروان سید احمد بارلی باعنوان وهابی یاد شده است. [25] در کتاب المهند علی المفند، سیر تطور مفهوم وهابیت در هند بیان شده و نویسنده چنین نگاشته است:

وهابیت در ابتدا در هند به کسانی اطلاق می شد که تقلید ائمه بزرگ اهل سنت را ترک گفته، خود از احادیث اجتهاد می کردند. سپس دامنه مفهومی آن توسعه یافت و بر هر کسی که به سنت عمل می کرد و امور مستحدثه را ترک می گفت غلبه یافت. در زمانی در بمبئی هر کسی که از سجده قبور اولیا و طواف آن منع می کرد وهابی نامیده می شد و گاهی به افرادی که حرمت ربا را متذکر می شدند وهابی می گفتند. زمانی نیز این مفهوم آن چنان گسترش یافت که نوعی سب و ناسزا بود؛ لذا هر کس در هند سنی حنفی بود، به عنوان فاسد العقیده به وهابیت متهم می شد[26].

سالها بعد از قیام سید احمد بریلوی و بر اثر اعمال عمال انگلیس همچون رسمیت یافتن زبان انگلیسی به جای زبان فارسی، تصرف موقوفات، تعطیلی مدارس دینی و …، مردم هند ـ ازمسلمان و هندو و سیک ـ در سال 1857 م قیامی عمومی کردند که به وسیله انگلیسیها شدیداً سرکوب شد[27] و دهلی، مرکز فرهنگی مسلمانان و جایگاه اعقاب اکبر و اورنگ زیب، ویران گردید و بسیاری اعدام وتبعید شدند. شاعری اردو زبان در توصیف شهر دهلی بعد از سرکوب قیام توسط انگلیسیها می گوید: « در اینجا اقیانوس پهناوری از خون پیش روی من است. تنها خدا می داند که بعد از این چه ها خواهیم دید.» در سالهای 1858 و1859 م انگلیسیان به غیر از تخریب بسیاری از مساجد، هر مسلمان را مجبور می کردند که یک چهارم دارایی خود رابه استعمارگران بپردازد. در این زمان عده ای از علمای مسلمان ایالتهای شمال غربی هند، اعدام شدند و بعضی به حیدرآباد مهاجرت کردند. از آن جمله، حاجی امدادالله[28]، پدر معنوی مدرسه دارالعلوم، دیوبند هند را ترک گفت و برای همیشه در مکه سکنا گزید.

در واکنش به شکست قیام مردم هند در سال 1857 م، سه گرایش در بین مسلمانان هند به وجود آمد که یکی از آنها تأسیس مدرسه بنیادگرایانه به پیروی از شاه ولی الله و سید احمد بریلوی در دیوبند به دست مولانا محمد قاسم نانوتوی در سال 1867م/1283 ق بود. برنامه دیوبند ترکیبی از مطالعه علوم نقلی قرآن، حدیث، فقه و تفسیر مباحث عقلی منطق، فلسفه و کلام بود. تمام برنامه های دیوبند دارای گرایشی صوفیانه و منتسب به سلسله چشتیه بود که با مکتب اهل حدیث و فقه حنفی پیوستی ناگسستنی دارد. بسیاری از دانشجویان از سراسر هند، پاکستان، افغانستان، آسیای مرکزی، یمن، عربستان، چین و ایران در این مدرسه درس آموخته اند. در ظرف سی سال بعد از تأسیس مدرسه، نزدیک به چهل مدرسه وابسته به آن، بنیان نهاده شد که همه آنها برنامه آموزشی و استادان خود را از مدرسه دار العلوم دیوبند اخذ می کردند. محمود الحسن در تأسیس این مدارس نقش اساسی داشت و دیوبند مرکز جدیدی برای نشر اسلام در هند گردید.

یکی از امتیازات این مدرسه عدم وابستگی به خانواده مؤسسان بود. این مدرسه در دخل و خرج مستقل عمل می کرد و درآمد خود را نه از ثروتمندان بزرگ و نه از وقف، بلکه از جمع آوری اعانه سالانه جمع کثیری از مردم مسلمان به دست می آورد. دیوبند با نظام منظم درسی،انتشارات وسیع، شبکه گسترده مدارس وابسته و پشتیبانی سراسری، در پی اصلاح و نظام مند کردن اعتقادات و اعمال اسلامی برآمد. دیوبند در زمانی تأسیس شد که امید جامعه مسلمان هند از همه جا قطع شده بود و از این رو بسیار سریع حمایت مسلمانان هند رابه دست آورد. [29] علمای دیوبند به شدت باگرایش دوم که به علوم جدید توجه داشت و در رأس آن اصلاح طلبی همچون سرسید احمدخان بود، مخالفت می کردند.

سرسید احمدخان (1232ق/1817م ـ 1315ق/1898م) در احادیث کهن تشکیک می کرد، اسلام و طبیعت را یکی می دانست، اجماع رابه عنوان مستند شرعی رد می نمود و معجزه و تأثیر دعا را انکار می کرد. همچنین او قرآن را تفسیر به رأی می کرد به عقل بهای بسیار می داد. وی به تأسیس دانشگاه علیگره برای علوم جدید دست یازید که هدف اولیه آن مطالعات اسلامی با روش جدید بود. لذا علمای دیوبند که با این گونه برداشتها مخالف بودند، به نوشتن کتاب علیه آن و گسترش مدارس دیوبند دست زدند. وی معتقد بود یگانه راه اعاده حیثیت مسلمانان تجهیز به سلاح دانش غرب است.

بنیانگذاران دیوبند که عمیقاً تحت تأثیر شاه ولی الله دهلوی بودند، حنفیانی سختگیر بودند و در مبادی تعلیم و جزم اندیشی، بر عقاید و مذاهب کلامی اشاعره وماتریدیه مشی می کردندو مدرسه آنان تجدید حیات علوم کلامی در هند بود. از این رو، آنان دانشهای جدید را که سر سید احمدخان در دانشگاه علیگره اهتمام بسیاری به آنها داشت،[30] از مواد درسی خود حذف کردند و بیشتر با رویکردی حدیث گرایانه به کلام نظر نمودند. دانشهای عقلی قدیم در این مدرسه جایگاه خاص داشت و دوره ابتدایی در آن مدرسه ده ساله بود که بعداً به شش سال تقلیل یافت. متون درسی این مدرسه نیز 106 کتاب را در برمی گرفت.

در دوران محمود الحسن[31] که از نسل دوم استادان دیوبند بود. دیوبند اعتبار بین المللی یافت و بعد از الازهر درمرتبه دوم قرار گرفت و افرادی از جنوب آفریقا، کشورهای جنوب شرق آسیا، آسیای مرکزی، ایران و به خصوص افغانستان به دیوبند آمدند. محمود الحسن می کوشید شکاف بین دیوبند و دانشگاه علیگره راکم نماید. [32] تا این زمان گرایش اصلاحی نزدیک به اندیشه وهابیت در هند پر رنگ بود و غالب بزرگان مذکور بعضی از اعمال را بدعت آمیز و شرک آلود می دانستند.

در همین زمان، فردی به نام احمدرضا خان بریلوی[33] ظهور کرد که او هم اهل بریلی ـ بانس بریلی نه رای بریلی ـ بود. وی در آغاز به تحصیل پرداخت و سپس به حجاز سفر کرد و در آنجا به درس سید احمد زینی دحلانی، مخالف معروف وهابیان ومفتی شافعیان در مکه، رفت و به وسیله شیخ حسین بن صالح، وارد طریقه قادریه گردید. وی بعد از بازگشت به هند به تألیف و تدریس پرداخت و از سویی، از جمله مخالفان سرسخت سرسید احمدخان نوگرا شد و از طرف دیگر با وهابیان و علمای دیوبند که کم کم به وهابیان نزدیک شده بودند، بنای مخالفت نهاد. وی مخالف اتحاد با هندوان در مقابل حاکمیت انگلیس بود و از طرفی با انگلیس رفتاری خصمانه داشت. احمدرضا خان مخالف ابن تیمیه، محمدبن عبدالوهاب و مروجان فکر او مانند شاه اسماعیل دهلوی ـ نوه شاه ولی الله دهلوی ـ بود.[34] وی مکتبی ایجادکرد که رویکرد صوفیانه، به خصوص طریقه قادریه و شیعیانه، در آن نمود بسیار داشت. ما در ادامه مقاله به دیدگاههای وی خواهیم پرداخت. گفتنی است که بریلویها، وهابیان و دیوبندیه را کافر می دانستند و دیوبندیه نیز بریلویها را کافر می شمردند. [35]

مدرسه دارالعلوم دیوبند

دیوبند که بخشی از شهر سهارنپور بود وهنوز نیز در نقشه های کتاب World Atlas، نامی از آن یافت نمی شود، به سبب مدرسه ای شبانه روزی به نام دارالعلوم که در پانزدهم محرم الحرام سال 1283 ق/ 1867 م، به وسیله شیخ قاسم نانوتوی و کمک شیخ رشید احمد گنگوهی[36] به عنوان حامی معنوی آن، تأسیس شد، نامی جهانی یافت. مؤسسان هدف اصلی تأسیس این مدرسه را تقویت مبانی اسلام براساس مذهب حنفی اعلام کردند. نویسنده کتاب مسلک علماء دیوبند در این زمینه می نویسد:

بزرگان مدرسه دارالعلوم دیوبند، در اعتقادات ماتریدی مذهب[37] و در فقه حنفی مذهب اند و اگرچه تمام سلاسل صوفیه و طرق آنها را قبول دارند، ولی طریقه چشتیه[38] را طریقه خود قرار داده اند و به طرق نقشبندیه[39]، قادریه[40] و سهروردیه[41] ارادت دارند. آنان شاه ولی الله دهلوی را بزرگ طریقت خود می دانند و در اصول عقاید از شیخ محمد قاسم نانوتوی، درفروع از شیخ رشید احمد گنگوهی تقلید می کنند.[42]

از اولین مدرسان این مدرسه مولانا یعقوب بن مملوک علی نانوتوی[43] است که از زمان تأسیس در سال 1867م تا سال 1888 م به تدریس در آنجا پرداخت. حاجی امداد الله مکی[44] که بعد از قیام مردم هند و سرکوب آن در سال 1857 م به مکه مهاجرت کرد و در سال 1899 م در آنجا از دنیا رفت، به عنوان پیر محبوب علمای نخستین دارالعلوم بود و استاد و مرشد اکثر مدرسین آنجا به شمار می آمد. مدرسه در ابتدا فقط مسجد بود و بعد از ده سال مدرسه ساخته شد و کم کم گسترش یافت وعلمای همفکر که از شاه ولی الله دهلوی وشاه عبدالعزیز وشاه اسماعیل دهلوی وسید احمد بریلوی تبعیت می کردند، شروع به گسترش مدارس تابعه نمودند.

مولانا قاسم نانوتوی که با پانزده و یا به قولی دوازده شاگرد کار خود را آغاز کرده بود، هیچ گاه فکر نمی کرد که چهل سال بعد، شاگردان مدرسه دارالعلوم دیوبند به 395 نفر با چهل مدرسه وابسته بالغ شود. پس از آن، مولانا محمود الحسن [45] که خود شاگرد اولین دوره مدرسه بود، ریاست مدرسه را به عهده گرفت و چهل سال زمام امور مدرسه را در دست داشت و توانست شبکه گسترده ای از مدارس تابعه را گسترش دهد. مدرسه در سال 1931 م 949 نفر شاگرد داشت و در صدمین سال تأسیس خود، یعنی 1967م، دارای 3795 فارغ التحصیل هندی، 3191 فارغ التحصیل پاکستانی و بنگلادشی و 431 فارغ التحصیل خارجی بود و افرادی از سراسر هند، پاکستان، چین، افغانستان، اروپا، آمریکا و ایران در آنجا تحصیل می کردند.

این مدرسه اکنون دارای 8934 [46]مدرسه وابسته است و دانشجویان در دوره های مقدماتی و عالی به تحصیل در این مدارس می پردازند. همچنین در زمینه تفسیر و حدیث، مدرسه مستقلی در دهلی، در زمینه فقه مدرسه ای در لکهنو و در زمینه کلام مدرسه ای در خیرآباد وجود دارد. بنا بر گزارش رایزن فرهنگی ایران، این مجموعه حدود هزار مدرسه و 26000 فارغ التحصیل دارد و در آسیا در ردیف بزرگ ترین مدارس مذهبی قرار می گیرد و حتی الازهر آسیا نامیده می شود.[47]

از مهم ترین مدارس دیوبند، مدرسه مظاهر العلوم است که به وسیله شیخ رشید احمد گنگوهی در سهارنپور تأسیس شد و هنوز نیز اهمیت خود را حفظ کرده است. رویکرد این مدرسه در دوره مقدماتی تأکید بر حدیث و فقه حنفی است. در سطوح بالاتر، توجه به تعالیم تصوف با رویکرد چشتی نقشبندی و فلسفه[48] مورد عنایت بوده و در بین تعالیم صوفیانه، طریفت حاجی امدادالله، سید احمد سرهندی و شاه ولی الله دهلوی و شاه عبدالعزیز دهلوی[49] به خوبی نمایان است. زبان تدریس در این مدرسه، زبان اردوست. کتاب تصفیة العقیدة، اثر مولانا قاسم نانوتوی، به عنوان کتاب کلامی و کتاب تقویة الایمان، اثر شاه اسماعیل دهلوی، از اهمیت خاصی بین دیوبندیان برخوردار است. کتاب تصفیة العقیدة پاسخی به نوگرایی سرسید احمد خان بود و کتاب تقویة الایمان برای مخالفت با بدعتهای شاه اسماعیل نوشته شده نویسنده کتاب تقویة الایمان به بعضی از اعمال صوفیان همچون احترام به قبور، نذر برای مردگان، مخالفت با عرس[50]، سجده احترام مرشد، آیینهای مرگ و تولد، زیارت قبور و …، تاخته و آنها را خلاف شرع دانسته است. به قول احمد رضاخان بریلوی، این کتاب ترجمه کتاب التوحید محمد بن عبدالوهاب است.

علمای دیوبند در آغاز کاری به سیاست نداشتند تا اینکه جنگ جهانی اول شروع شد وخلافت عثمانی به عنوان مظهر خلافت اهل سنت به خطر افتاد. در این زمان، مولانا محمد الحسن در سال 1919م/1337 ق به اتفاق علمای دیوبند و فرنگی محل، جمعیت العلمای هند را تأسیس کردند. [51] مستون درباره رویکرد علمای دیوبند در قبل از جنگ جهانی اول به سیاست و نظر آنان درباره حاکمیت انگلیس برهند می گوید:

کل احساسات عمومی متوجه پرهیز از مسائل سیاسی و خودداری از سپاسگزاری واقعی از حکومت بریتانیا در برابر حفاظت و همدلیهای این حکومت است.[52]

جمعیت العلمای هند به رهبری مولانا حسین احمد مدنی[53]، جانشین محمود الحسن در دیوبند، مخالف تشکیل پاکستان بود و جمعیت در بیانیه و کنفرانسهای خود اعلام کرد که هند به صورت یکپارچه خواهد ماند و وطن مشترک تمامی ساکنانش ـ بدون توجه به نژاد و مذهب ـ خواهد بود. در مقابل دیوبند و جمعیت العلمای هند، حزب مسلم لیگ به رهبری محمد علی جناح و اقبال لاهوری و بعضی از علمای دیوبند مانند شبیر احمد عثمانی[54] بودند که از ایجاد پاکستان به عنوان کشوری با قوانین اسلامی حمایت می کردند. شبیر احمد عثمانی وعده ای دیگر مانند مفتی محمد شفیع، مولانا احتشام الحق تهانوی و مولانا عبدالحمید بدایونی، در سال 1945 م تشکیلاتی به نام جمعیت علمای اسلام را برای ایجاد پاکستان تأسیس کردند.[55]

به عبارت دیگر می توان گفت، که مسلم لیگ به جدایی ذهنی و جسمی مسلمانان از هند قائل بود و جمعیت علمای هند و دیوبندیها تنها به جدایی ذهنی (جدایی احکام در ادارات و دادگستریها) از هند معتقد بودند. برای علمای دیوبند، آزادی دینی مسلمانان مهم تر از آزادی سیاسی بود و آنان بیشتر به آزادی هند از استعمار گرایش داشتند. لذا آنان با حزب کنگره متحد شدند و همکاری آنان بعد از استقلال هند و جدایی پاکستان از هند نیز ادامه یافت. در سال 1967 م دولت هند به یادبود صدمین سال تأسیس مدرسه دارالعلوم دیوبند تمبر یادبودی به چاپ رساند و نخست وزیر هند، ایندیرا گاندی، از دیوبند دیدن کرد. از آن زمان تا کنون، مدارس دیوبند به کار خویش ادامه می دهند و سالانه صدها نفر از آن مدارس فارغ التحصیل می گردند.

مدرسه دیوبند و سازمان تبلیغی جماعت

یکی از سازمانهای که مؤسسان آن پرورش یافته مدارس دیوبندند، سازمان «تبلیغی جماعت» هندوستان است که در حال حاضر فعال ترین سازمان دینی مسلمانان هند است و هزاران نفر عضو و میلیونها نفر هوادار دارد و روزانه صدها گروه سیار تبلیغی به سراسر هند اعزام می نماید و حتی حوزه فعالیت خود را به اروپا و آمریکا نیز گسترش داده است. بنیانگذار این سازمان مولانا محمد الیاس،[56] فرزند مولانا محمد اسماعیل، است که در سال 1303 ق / 1885 م در کاندهلا از توابع سهارنپور متولد شد. او بعد از اتمام دروس مقدمات به مدت نه سال از شیخ احمد گنگوهی استفاده کرد و بعد ازمرگ شیخ احمد به دیوبند رفت و در نزد مولانا محمود الحسن در درس شرح صحیح بخاری و صحیح ترمذی شرکت کرد. وی از سال 1328 ق درمدرسه مظاهر العلوم به تدریس مشغول شد و بعد از مرگ پدرش جایگزین وی در مسجد محله نظام الدین گردید و بنیادی را بنا نهاد که اکنون بزرگ ترین سازمان دینی تبلیغی هند است. او از معتقدان دینی خواست که چند روز در ماه را به خدمت دین در آیند و به خاطر خدا به تبلیغ اسلام بپردازند.

هسته های اولیه مبلغان با بودجه شخصی و بدون دریافت مزد از مردم یا سازمانی، به تبلیغ در روستاها و شهرهای مختلف می پرداختند و آداب و اعمال عمومی اسلامی همچون نماز، روزه، و… را به مردم می آموختند. آنان غذای خود را همراه می بردند و در مساجد اقامت می نمودند. این کار به وسیله جانشینان مولانا الیاس همچون مولانا یوسف و مولانا انعام حسن با شدت بیشتری ادامه یافت و اینان اکنون در سراسر هند به عنوان پرچمداران اهل حدیث و سلفی گری شناخته می شوند. ازمعروف ترین مبلغان این سازمان، شیخ الحدیث مولانا زکریا[57]، صاحب کتاب فضائل الاعمال است که کتاب مهمی نزد اصحاب حدیث هند به شمار می آید.

این سازمان مبلغ مکتب شاه ولی الله است و کتاب تقویة الایمان شاه اسماعیل نزد آنان اهمیت خاصی دارد. اینان به تبع استادان خود با جریان صوفیانی که احترام به قبور، شفاعت بزرگان و احترام مرشد را تبلیغ می کنند، مخالف اند و تأکید بر نماز، داشتن محاسن، و عدم توسل به اولیا از مهم ترین تبلیغات آنهاست. آنان مراسم سوگواری، تولد امام زمان و عید نوروز را بدعت می دانند وشدیداً درباره خلفای سه گانه متعصب اند و از بی احترامی به آنها ناراحت می شوند و حتی گاه برای معاویه نیز احترام قائل اند[58]. ابوالحسن ندوی، شیخ محمد بشیر، رئیس جماعت در پاکستان، و شیخ منظور احمد نعمانی از بزرگان آنان به شمار می آیند. بزرگان اهل سنت سیستان و بلوچستان ایران نیز فارغ التحصیل دیوبندند. مولانا عبدالعزیز ملازهی، بنیانگذار حوزه علمیه دار العلوم زاهدان[59]، ازفارغ التحصیلان مدارس دیوبند است.

بزرگان دیوبند

به جز شیخ امداد الله مکی، مولانا قاسم نانوتوی، شیخ احمد رشیدگنگوهی و مولانا محمدالحسن، می توان از شیخ انورشاه کشمیری به عنوان یکی از بزرگان و نویسندگان پرکار دیوبند نام برد. وی که از فقهای حنفیه و محدث بزرگ قرن اخیراست، در سال 1292 ق درکشمیر به دنیا آمد. او بعد از اتمام دروس مقدماتی به دیوبند رفت و در درس مولانا محمود الحسن شرکت کردو بعد از تبعید مولانا محمود الحسن به عنوان مدرس دیوبند به تدریس پرداخت و سیزده سال حدیث تدریس نمود. کتاب فیض الباری فی شرح صحیح البخاری که تقریرات درس وی بود، در چهار جلد به چاپ رسیده است. وی درسال 1346 ق دردابهیل مدرسه ای به نام «الجامعة الاسلامیة» تأسیس کرد و در سال 1352 ق از دنیا رفت. وی همیشه از ابن حجر وابن عربی تمجید می کرد و شدیداً مخالف قادیانیه بود. او درمقابل دیدگاه میرزا غلام احمد قادیانی که قائل بود عیسی از دنیا رفته است، کتابی به نام التصریح بما تواتر فی نزول المسیح نگاشت[60].

یکی دیگر از این بزرگان، شیخ حسین احمد مدنی است. وی نزد دیوبندیه به شیخ الاسلام معروف است. او بعد از کشمیری رئیس مدرسان دیوبند گردید و کتابی به نام الشهاب الثاقب علی المسترق الکاذب بر ضد محمد بن عبدالوهاب نوشت مدنی در سال 1296 ق در فیض آباد به دنیا آمد و سپس به مدرسه دیوبند وارد شد و نزد مولانا محمود الحسن درس خواند. وی در سال 1320 ق در مدینه به تدریس پرداخت و به همراه استادش محمود الحسن در سال 1338 ق به هند بازگشت و به دستور استادش به عنوان مدرس مدرسه کلکته که ابوکلام آزاد آن را ایجاد کرده بود، به آنجا رفت و در آنجا فتوا به حرمت همکاری با انگلیس را صادر نمود و بعد از محمود الحسن، ریاست جمعیت العلمای هند را عهده دار شد. وی مخالف تقسیم پاکستان بود و بعد از استقلال پاکستان کار سیاسی را کنار گذاشت و به تدریس در دیوبند بسنده کرد. او سرانجام درسال 1377 ق ازدنیا رفت و در دیوبند درکنار استادان خود، مولانا قاسم نانوتوی و محمود الحسن، به خاک سپرده شد. [61]

ازعلمای دیگر دیوبندیه، مولانا خلیل احمد سهارنپوری است. وی در سال 1269 ق در نانوته متولد شد و در دیوبند و مظاهر العلوم درس خواند و در سال 1308 مدرس دارالعلوم دیوبند گردید. وی در شهرت مدرسه مظاهر العلوم سهم بسزایی دارد و مایه شهرت آن شده است. از شاگردان وی در درس شرح سنن ابی داود، مولانا الیاس، مؤسس سازمان تبلیغی جماعت، و شیخ محمد زکریا کاندهلوی است که به عنوان شیخ الحدیث هند مشهور است و رهبر معنوی سازمان تبلیغی جماعت محسوب می شود. مدنی کتابی به نام المهند علی المفند دارد که در آن عقاید علمای دیوبند را تشریح کرده است و ما در بخش عقاید به آن خواهیم پرداخت.[62]

از بزرگان دهه اخیر دیوبندیه می توان از مرحوم ابوالحسن ندوی[63] و شیخ محدث حبیب الرحمن الاعظمی[64] نام برد. [65] یکی دیگر از علمای بزرگ دیوبند در دهه اخیر، قاضی مجاهد الاسلام قاسمی، رئیس شورای عالی مسلمانان هند بعد از ابوالحسن ندوی بود که در سال 2002 م از دنیا رفت. وی شاگرد مولانا حسین احمد مدنی بود و مولانا عبیدالله سندهی و اشرف علی تهانوی را بسیار قبول داشت و به خاطر وابستگی به دیوبند ـ و به یاد مولانا قاسم نانوتوی، مؤسس دارالعلوم دیوبند ـ نام قاسمی برخود نهاد. [66]

عقاید دیوبندیه

دیوبندیه فقهی حنفی، کلامی ماتریدی ـ اشعری، و تصوفی چشتی ـ نقشبندی دارد و با اصلاحاتی از سوی سرهندی، شاه ولی الله دهلوی، شاه عبدالعزیز دهلوی و شاه اسماعیل دهلوی همراه است و نیز هزاران عالم دارد که هر کدام گرایش فکری خاصی دارند. از این رو، یقیناً نمی توان انتظار مشی خاصی از این دانشمندان داشت، ولی ما در اینجا به بعضی از اعتقادات مشترک آنان که از اندیشه های حنفی ـ ماتریدی و صوفیانه نشأت می گیرد می پردازیم.

1. وحدت وجود: وحدت وجود که به وسیله ابن عربی تبیین فلسفی شد، نزد بسیاری از طرق صوفیه پذیرفته شده است. شیخ امداد الله مکی به عنوان استاد مولانا قاسم نانوتوی و شیخ رشید احمد گنگوهی وحدت وجود را قبول داشتند و آن را از فیوضات ابن عربی می دانستند. در این زمینه دیدگاههای شیخ احمد گنگوهی، شیخ اشرف علی تانوی یا تهانوی[67]، شیخ محمد انور کشمیری در شرح حدیث «لایزال عبدی یتقرب الیّ بالنوافل»، شیخ محمد زکریا کاندهلوی، شیخ شبیر احمد عثمانی و …، شبیه کلام شیخ امداد الله مکی است. [68]
2. آداب صوفیان: یکی از اعمال صوفیان این است که هنگامی که سالک مشغول ذکر می شود، باید در جای آرام تمرکز حواس پیدا کند و شیخ بزرگ طریقه یا مرشد خود را در ذهنش تصور نماید و همراه با آن تصور به ذکر و اوراد بپردازد تا تصور شیخ در ذهنش ملکه شود و احساس کند شیخ همیشه ناظر اوست. شیخ احمد گنگوهی گفته است: صورت شیخ امداد الله به مدت سه سال در قلبم جای داشت و تمام کارهایم را به اذن او انجام می دادم و بعد از آن صورت رسول الله در قلبم بود و اعمالم را بدون اذن پیامبر انجام نمی دادم. شیخ اشرف علی تهانوی نیز می گفت: این جانب ارتباطهای روحی با شیخ امدادالله داشته ام و بدون اذن او قیام و قعود نمی کردم[69].

از دیگر آداب صوفیان بیعت با مرشد است که بعد از بیعت، سالک باید اوراد و اذکاری را که شیخ به او می آموزد به خوبی انجام دهد تا به فنای کامل برسد. به قول صوفیه، شرع مقدس این مقام را مقام احسان نامیده است. به هر حال ذکر و ورد، مراقبه و فکر، اراده و ربط قلب به شیخ و فنا و بقا وخلوت و غیر آن، در نزد عارفان دیوبندیه پذیرفته شده است. [70]

3. در باب زیارات: کتاب المهند علی المفند جواب 26 سؤال درباره مسائل مطرح بین وهابیت، دیوبندیه و بریلویه است که به تأیید حدود پنجاه نفر از علمای دیوبند رسیده و از اعتبار خاصی برخوردار است. اولین سؤال این است که آیا سفر برای زیارت پیامبر جایز است یا نه و آیا نیت آن باید سفر برای زیارت پیامبر باشد یا برای رفتن به مسجد النبی. در پاسخ به این سؤال، مولانا خلیل احمد سهارنپوری می گوید: بنابر نظر علمای حنفی و مسلک اشعری و ماتریدی و طرق صوفیه، زیارت قبر پیامبر از بزرگ ترین اعمالی است که انسان را به خدا نزدیک می کند. ابن همام نیز گفته است که نیت زیارت قبر پیامبر جایز است. شیخ رشید احمد گنگوهی نیز رساله ای به نام زبدة المناسک فی فضل زیارة المدینة المنورة دارد که بارها چاپ شده است. [71]
4. درباب توسلات: سهارنپوری در باب توسل به پیامبر و اولیا می نویسد:

نزد مشایخ ما توسل به انبیا و اولیا جایز و بیان جمله «اسهم انی اتوسل الیک بفلان» نزد شاه محمد اسحاق دهلوی، شیخ امداد الله و شیخ رشید احمد صحیح است و ایرادی بر آن وارد نیست.[72]

5. صفات الهی: دیوبندیه معتقدند در صفات خبری و غیر آن آیات قرآن راهنماست، ولی کیفیت بعضی از صفات همچون ﴿ان الله علی العرش استوی﴾ و ﴿یدالله فوق ایدیهم﴾ را نمی توان دانست. باید خداوند را منزه از صفات مخلوقین به شمار آورد و نقص و حدوثی برای وی قائل نشد. همچنین به تأویلاتی همچون «ید» به معنای قدرت، «استواء» به معنای استیلا، برای تقریب اذهان قاصران، ایرادی وارد نیست.[73] از عبارات سهارنپوری در المهند به دست می آید که اگر چه آنان ماتریدی مذهب اند، رویکرد آنان به اشاعره بیشتر است. مثلاً در بحث اینکه آیا از خدا کذب صادر می شود، رویکردی اشعری دارند و با حسن و قبح شرعی به مسئله جواب می دهند[74] و حال آنکه دیدگاه اشاعره حسن و قبح شرعی و دیدگاه ماتریدیه، حسن و قبح عقلی است.
6. مقام پیامبر: دیوبندیه قائل به افضلیت پیامبر بر تمام خلایق ‍ اند و هیچ کس را در مقام قرب الهی همپایه پیامبر نمی دانند و به حیات پیامبر در بعد از مرگ و در قبر معتقدند و آن را حیاتی دنیوی و نه برزخی می دانند. در این زمینه مولانا قاسم نانوتوی کتابی به نام آب حیات نگاشته است.[75] گفتنی است که در زمان گسترش دیوبندیه، قادیانیه نیز در هند ظهور کرد، لذا علمای دیوبند به مسئله نبوت و خاتم الانبیا بودن پیامبر نیز پرداختند و با ادله گوناگون در این زمینه کتاب نوشتند. یکی از این نگاشته ها، کتاب تحذیر الناس نوشته مولانا قاسم نانوتوی است.

دیوبندیه در مقابل وهابیت که شأن و علم بالای برای پیامبر قائل نیستند، قائل به اشرفیت او از مخلوقات و علم او به اسرار خفیه ذات و صفات الهی و آنچه در سرادقات است می باشند و معتقدند نه ملک مقرب و نه نبی مرسل، هیچ یک به مقام او نمی رسد و اینکه برخی گفته اند ابلیس از پیامبر عالم تر است، کفر است. شیخ اشرف علی تهانوی در رساله حفظ الایمان گفته است: قرآن فرموده که غیر از خدا عالم الغیب نیست، ولی این دلیل نمی شود که پیامبر از غیب خبر نداشته باشد. [76]

7. اجتهاد و تقلید: مولانا خلیل احمد سهارنپوری، تقلید یکی از ائمه اربعه اهل سنت را واجب دانسته و اجتهاد در این زمان را باعث افتادن در زندقه و الحاد اعلام کرده است.[77] این دیدگاه اندکی با دیدگاه وهابیت و شاه ولی الله دهلوی در تعارض است و شاید عقیده شخصی وی باشد. شاه اسماعیل در تقویة الایمان و اهل حدیث سازمان جماعة التبلیغ قائل به اجتهادند و تقلید را نمی پذیرند.
8. بزرگداشت موالید: سهارنپوری از استادان خود نقل می کند که آنان در جواب سؤالاتی که در این زمینه از آنان شده است، ذکر تولد پیامبر را جایز، بلکه مستحب دانسته اند؛ به شرط آنکه منجر به اعمال خلاف شرع نشود و مخالف سیره سلف نباشد. اینکه بزرگان ما از بزرگداشت بعضی از موالید جلوگیری می کردند، به خاطر منکراتی بود که در آنها انجام می شد با منکراتی مثل ذکر روایات موضوع، اختلاط زن و مرد، اسراف در تزیینات، و تکفیر و سب و لعن هر کس که در آن مجالس شرکت نکند. ولی اگر این مجالس خالی از منکرات باشد، هیچ کس مخالف ذکر تولد پیامبر و امثال آن نیست. [78]

دیوبندیه با طواف دور قبر، سجده تعظیم در وقت ورود به زیارتگاه بزرگان و اولیا سجده در جلو مرشد، مراسم تعزیه شیعیان هندوستان، و اعتقاد به نزول روح پیامبر از عالم ارواح به عالم شهادت در زمان مجالس بزرگداشت میلاد پیامبر، مخالفت می کنند و آنها را بدعت در دین معرفی می نمایند. [79]

بریلویه

بریلویه فرقه ای از سلسله قادریه است و بنابر نظر عزیز احمد، این سلسله فراگیرترین طریقه در شبه قاره هند در عصر جدید است. از مهم ترین بزرگان سلسله قادریه در هند که مورد توجه بسیار بریلویه است، می توان از محمد میر[80] یاد کرد که به میان میر مشهور است. میان میر وحدت وجودی و سخت تحت تأثیر ابن عربی است. طریقه قادریه با سعه صدر بیشتری با غیر مسلمانان برخورد می نمایند.[81] بریلویه نیز که پیرو میان میر است، به دست احمدرضاخان بریلوی[82] بنیانگذاری شد. وی در بانس بریلی متولد شد. سپس نزد پدر و سید احمد زینی دحلان شافعی که بسیار مخالف وهابیت بود ـ در مکه ـ درس خواند و طریقه خود را از سید آل رسول حسینی مارهروی (1296 م) اخذ کرد. او بعد از اتمام دروس به تدریس و تألیف روی آورد و به شدت با وهابیان، دیوبندیه وندویان به مخالفت پرداخت. او سریع دیگران را تکفیر می کرد و به قول ندوی حدود صد رساله در رد و تکفیر آنان نوشت که نام یکی از آنها فتاوی الحرمین برجف ندوة المین است که در رد ندوة العلما نوشته است. [83] وی کتابی نیز در رد دیوبندیه به نام حسام الحرمین علی منحر اهل الکفر و المین نوشته و آنان را کافر دانسته است.

همچنان که از نام کتابها پیداست، احمدرضاخان کتب خود را برای علمای مکه و مدینه می فرستاد و از آنان توثیقات و تاییدهایی برای مطالب خود به دست می آورد. وی کثیر التألیف بود و بعضی تا پانصد رساله و کتاب و گاه تا هزار کتاب و رساله برای وی نام برده اند. از مهم ترین کتب وی الفتاوی الرضویة، مجموعه فتاوای وی است که در هشت جلد به چاپ رسیده است. وی در سال 1340 ق از دنیا رفت.[84] او همچنین بانوگرایی سرسید احمدخان مخالف بود و برخلاف شاه عبدالعزیز، هند را دارالاسلام می دانست و نه دارالحرب، لذا با اتحاد هندوها برای مبارزه با انگلیس مخالف بود؛ عملی که از سوی علمای دیوبند و جمعیت علمای هند پیگیری می شد. از سوی دیگر، او با انگلیسیان رفتاری خصومت آمیز داشت، ولی برای مبارزه با انگلیس به هیچ دسته ای وارد نشد. عده ای نوشته اندکه اوتحت تأثیر عبدالحق محدث دهلوی بوده است. پیروان احمد رضاخان مدارس دینی بسیاری در سراسر شبه قاره تأسیس کرده اند. بنابر اظهار نظر بعضی، آنان تا سال 1972 م فقط در پاکستان 124 مدرسه دایر نموده اند و سازمانهای همچون جمعیت العلمای پاکستان[85] و منهج القرآن را ایجاد کرده اند. از سازمانهای دیگر آنان «رضای مصطفی» و «انصار الاسلام» است. [86]

بزرگان بریلویه

از بزرگان بریلویه می توان از نعیم الدین مرادآبادی[87] نام برد که مؤسس مدرسه ای به نام الجامعة النعیمیة است و شاگردان این مدرسه به نعیمیون معروف اند. وی کتابی به نام اطیب البیان تألیف نموده که ردی بر کتاب تقویة الایمان شاه اسماعیل دهلوی است. کتاب دیگر وی با نام الکلمة العلیا درباره علم غیب پیامبر است. از دیگر بزرگان بریلویه امجد علی[88] است که بعد از شاگردی نزد بریلوی، کتب زیادی در تأیید او نوشت و کتاب بهار شریعت وی، کتاب فقهی و درسی بریلویه است. دیدار علی[89] یکی دیگر از بزرگان بریلویه است که به قول بعضی شهر لاهور را از عقاید مسموم وهابیت و دیوبندیه حفظ کرد. از مفتیان بزرگ بریلویه احمد یار بدیوانی[90] است که مدرسه جامعة الغوثیه النعیمیة را تأسیس کرد و کتب بسیاری در رد وهابیان و در تأیید بریلویه نوشت که از مهم ترین آنها کتاب جاء الحق در رد وهابیان است. [91]

عقاید بریلویه

1. وحدت وجود: احمدرضا بریلوی با تأثیر پذیری از تفکر قادریه هند در این زمینه می نویسد: در مرتبه وجود غیر از ذات حق وجودی نیست و تمام خلایق عکس و سایه آن وجودند.[92]
2. صفات الهی: بریلویه در باب صفات خداوند و رابطه آنها با ذات، بر اساس فکر ماتریدی مشی می نماید. کتاب المعتقد المنتقد که تعلیقات احمدرضا خان بریلوی را در حاشیه خود دارد، در این زمینه می نویسد: ما برخلاف نجدیون ـ وهابیت ـ قائلیم که خداوند متصف به تمام صفات کمال است و امکان اتصاف عجز و کذب بر خدا محال است و او حی، قادر و عالم و … است[93]. بزرگان صوفیه قائل به عینیت معانی صفات با ذات اند.[94] ولی این امر منافاتی با این ندارد که علمای اهل سنت گفته اند صفت عین ذات نیست؛ چرا که منظور آنان این است که مفهوم صفات غیر از مفهوم ذات است. [95] اعتقاد به قضا و قدر الهی از شعب ایمان است. [96] اینان در مسئله حسن قبح، مثل ماتریدیه به حسن و قبح عقلی معتقدند و با اشاعره در این زمینه مخالف اند. [97]
3. مقام پیامبر: بریلویه با رویکردی صوفیانه مقام پیامبر را بسیار بلند می دانند و معتقدند که نور پیامبر قبل از تمام خلایق خلق شده و پیامبر به تمام چیزها و در تمام مکانها علم غیب دارد و علمش علم ماکان و مایکون است. در نظر آنان، پیامبر تنها موجود مرتبه ایجاد است و تمام خلایق عکس و سایه او و ملائکه شررهای نور اویند. پیامبر مظهر صفات الهی و محیی ارواح است و از او، جن و انس و عرش و کرسی به وجود آمده است. پیامبر حق تصرف در کون را دارد و همه عالم به خاطر وجود هستی او به وجود آمده است. [98] استغاثه و استعانت از پیامبر و بلکه تمام اولیای الهی جایز است؛ چرا که پیامبر دافع بلا و معطی عطاست و عبدالقادر گیلانی نیز غوثی است که با استغاثه به او مشکلات انسان حل می شود. [99]

بنابر نظر بریلویه، مردگان در قبر زنده اند و کلام ما را می شنوند و بنای قبور و نذر برای آنها، طواف حول آنها و بزرگداشتها و اعیاد جایز است، و هیچ یک از اینها حرام و بدعت نیست. [100] احمدرضاخان بریلوی، تعزیه شیعیان، سجده تحیت بر مرشد و غنا به مزامیر را حرام می داند و رساله ای در این باره به نام الزبدة الزکیة لتحریم سجود التحیة تألیف کرده است.[101] بریلوی نیز معتقد بود که در هر زمان چهل نفر از ابدال و اولیای الهی در روی زمین زندگی می کنند تا به وسیله آنان برکات نازل و بلاها دفع شود. [102] وی ائمه شیعه از حضرت امیر تا امام حسن عسکری را غوثهای عالم دانسته و به کرامات و تصرفات اولیای الهی در کون معتقد است. در نزد بریلویان اجتهاد جایز نیست. بریلوی در این زمینه می نویسد:

کسانی که خود را اهل حدیث می دانند و خیال می کنند فقط باید به حدیث عمل کنند، ]باید بدانند[ فهم حدیث جز از راه فهم فقهای بزرگ جایز نیست. [103]

به سبب رویکرد حدیثی دیوبندیه، بعضی احمدرضاخان راناجی فقه حنفی در هند می دانند[104] بریلویه با شیعیان بهتر از دیوبندیه برخورد نکرده اند. او در این زمینه می نویسد:

رافضی اگر علی را برتر از شیخین می داند، بدعت گذار است و اگر امامت شیخین را انکار می کند، فقها آنان را کافر و متکلمان آنان را بدعت گذار می دانند. ما نیز نظر متکلمان را پذیرفته، آن را به احتیاط نزدیک تر می دانیم. ولی اگر قائل به بداء یا تحریف قرآن اند یا ائمه را از تمام انبیا افضل می دانند، یقیناً کافرند. [105]

در نزد بریلویه، همچون دیوبندیه، صحابه احترام خاصی دارند و آنان حتی معاویه را نیز احترام می کنند.

_______________________________________

*عضو هیئت علمی مرکز مطالعات و تحقیقات مرکز ادیان و مذاهب

_______________________________________

پی نوشتها:

1. Deoband.
2. Saharanpur.
3. ایالت اوتاپرادش در شمال هند، نزدیک نپال و کوههای هیمالیا، جمعیتی بالغ بر 139 میلیون نفر دارد. مرکز آن شهر تاریخی لکنهو Lucknow است. حدود بیست میلیون مسلمان در این ایالت زندگی می کنند که شانزده درصد جمعیت این ایالت را تشکیل می دهند. 83 درصد مردم ایالت هندو بوده، اکثر مردم آن به کشاورزی مشغول اند. ر.ک: تحقیقاتی درباره هند، جلداول، مقاله «سرزمین ومردم هند»، ص199 ـ 202 و جلد پنجم، مقاله «جهات فرهنگی هند در حال حاضر»، ص 7.
4. 1372، 4 ـ 1340 ق.
5. Bans Bareilly
6. Rae Bareli.
7. درباره احمدرضاخان بریلوی و سید احمد بریلوی در ادامه همین مقاله بحث خواهیم نمود. شایان ذکر است که بعضی این دو نفر را با هم اشتباه گرفته اند. درباره دیوبند، رای بریلی و بانس بریلی. ر.ک مداخل:

Beoband and Bareilly in E12 V1,Vc.

8. درباره دین الهی اکبرشاه، بنگرید:عزیز احمد، تاریخ تفکر اسلامی در هند، ص 44 ـ 46.
9. ر.ک: دایرة المعارف بزرگ اسلامی، مدخل احمد سرهندی، ج7، ص48 ـ 59 ؛ دانشنامه ادب فارسی در شبه قاره هند، مدخل احمد سرهندی، ج 1،ص 116 و 119؛ تحقیقاتی درباره هند، جلد ششم، مقاله «جنبش وهابیگری در هند»، ص 5 ـ 10؛ دانشنامه ایران و اسلام، ترجمه دایرة المعارف اسلام، ج 10، ص 1275 ـ 1276؛ دایرة المعارف اسلام انگلیسی، ج 1، ص 279 ـ 298.
10. م 633 ق.
11. ر.ک: دانشنامه ادب فارسی درهند، مدخل حقی دهلوی، ج 4، ص1004 ـ 1005؛ مدخل اخبار الاخیار و نیز مدخل عبدالحق بن سیف الدین، دایرة المعارف اسلام انگلیسی، ج 1، ص60 ـ 61؛ دایرة المعارف تشیع، مدخل حقی دهلوی، ج 6، ص406 ـ 407؛ تاریخ تفکر اسلامی درهند، ص 14 ـ 15؛ نزهة الخواطر، ج 5، ص206 ـ 215. مع الاسف هیچ یک از این منابع درباره افکار وی مطالبی بیان نکرده اند.
12. 1114 ـ 1176 ق.
13. ر.ک: تاریخ تفکر اسلامی در هند، ص 15 ـ 17.
14. ر.ک: الاصناف، چاپ دار الاندلس.
15. ر.ک: حجة الله البالغة، چاپ مکتبة دار التراث.
16. مسلمانان هند بریتانیا، ص 76.

17.ر.ک: جنبشهای اسلامی معاصر، ص 188 ـ 214؛ دانشنامه ادب فارسی در شبه قاره هند، مدخل ولی الله دهلوی، ج 4، ص 2673 ـ 2677؛ تحقیقاتی درباره هند، جلد ششم، مقاله «جنبش وهابیگری در هند»، ص 16 ـ 21.

18. 1159ـ 1239ق.
19. مسلمانان هند بریتانیا، ص 76.
20. دانشنامه ادب فارسی، مدخل عبدالعزیز دهلوی، ج 4، ص1706 ـ 1709.
21. مسلمانان هند بریتانیا، ص 78.
22. پاتانها.
23. ر.ک: تاریخ جوامع اسلامی، ج 2، ص 215ـ 216.
24. دانشنامه ادب فارسی، مدخل احمد رای بریلوی و نیز دانشنامه ایران واسلام، ج 9، ص1225، مدخل احمد برلوی، ترجمه مدخل سیداحمد بریلوی دایرة المعارف اسلام، ج 1، ص 282.
25. مسلمانان هند بریتانیا، ص 118.
26. همان، ص 31 ـ 32.
27. مسلمانان هند بریتانیا، ص 93 ـ 133.
28. 1817 ـ 1899م .
29. ر.ک: تاریخ جوامع اسلامی، ج 2، ص220 ـ 222؛ تاریخ تفکر اسلامی در هند، ص 20.
30. همان، ص 22.
31. درباره سرسید احمد، معروف به سرسید، ر.ک: مسلمانان هند بریتانیا، ص 137 ـ 147 و 183 ـ 186.
32. 1267 ـ 1340 ق.
33. همان، ص 83 ـ 86.
34. 1272ق/1856م ـ 1340ق/1921م.
35. ر.ک: دانشنامه ادب فارسی، مدخل احمدرضا خان؛ دانشنامه جهان اسلام، ج 3، ص341 ـ 345.
36. رک: تحقیقاتی درباره هند، جلد پنجم، مقاله «جهات فرهنگی هند در حال حاضر»، ص 10 ـ 15.
37. شیخ قاسم بن اسد علی نانوتوی متولد 1248 ق، طریقه خود را از شیخ امداد الله اخذ کرد. وی در تصحیح صحیح بخاری به شیخ احمد بن علی سهارنپوری کمک کرد و در حاشیه بر مواردی که بخاری به صورت نقد به ابوحنیفه اعتراض کرده بود، به تأیید ابوحنیفه پرداخت. وی در راه سلوک کوشش می کرد، به طوری که شیخ امداد الله او را خلیفه خود نامید. وی بعد از قیام 1857 م با کمک شیخ عابد حسین دیوبندی، مدرسه دارالعلوم دیوبند راتأسیس و ملا محمود دیوبندی را مدرس آن قرار داد. از وی کتب بسیاری مانند قبله نما، آب حیات، قاسم العلوم و تقریر دلپذیر بر جای مانده است. وی در سال 1297 ق در دیوبند درگذشت (نزهة الخواطر، ج 7، ص 391 ـ 394).
38. یکی از بزرگان حنیفه، متولد 1244 ق در شهر گنگوه و شاگرد شیخ امداد الله مهاجر مکی. وی صحاح اهل سنت را تدریس می کرد. ندوی کارهای روزمره او را آورده و می گوید: وی بسیار منضبط بود و شاگردان بسیاری تربیت کرد. کتب معروف وی تصفیة القلوب، امداد السلوک و مجموعه فتاوا است .او در سال 1323 ق از دنیا رفت ( نزهة الخواطر، ج 8، ص 148 ـ 152).
39. مکتب کلامی ماتریدیه که تحت تأثیر ابوحنفیه می باشد، یکی از دو دستگاه کلامی اهل سنت است و در کنار اشاعره کلام اهل سنت را می سازد. این دستگاه توسط ابو منصور محمد بن محمد ماتریدی سمرقندی قبل از 260 تا 333 ق به وجود آمد. این مکتب حد وسط اشاعره و معتزله است و حسن و قبح عقلی را قبول دارد. نسفیها تماماً ماتریدی مذهب اند و تمام حنفیان از این مکتب پیروی می کنند (ر.ک: الماتریدیه دراسة و تقویماً ونیز کتاب ماه دین، ش 51 ـ 52،ترجمه مدخل AL MATURIDIYYA دایرة المعارف اسلام).
40. چشتیه مهم ترین و بزرگترین سلسله عرفانی در شبه قاره هند است که خدمات شایانی به ادب فارسی نموده است. این طریقه به وسیله ابوسحاق شامی (م 329ق) بنیان نهاده شد و در هندوستان به وسیله خواجه معین الدین چشتی (م633ق) گسترش یافت. از تعلیمات آنها نظام مرید و مرادی، ذکرمراقبه، سماع و قوال است (ر.ک: طریقه چشتیه در هند وپاکستان، ص 69 و 194 ـ 220). درذکر باید مرید تصور کند که شیخش شخصاً حاضر است. از آداب آنان بوسیدن پاهای پیران و سجده در برابر ایشان است؛ عملی که موردتقبیح شاه ولی الله دهلوی و سیداحمد بازلی قرار گرفت (ر.ک: تاریخ تصوف در هند، ص264 و تحقیقاتی درباره هند، جلد ششم، مقاله «مبادلات فکری میان صوفیان ایران وهند»، نوشته دکتر شریف حسین قاسمی).
41. بنیانگذار طریقه نقشبندیه، خواجه بهاء الدین نقشبند (718 ـ 791 ق)، متولد و متوفای بخاراست. در سلسله نقشبندیه عارفانی همچون محمد پارسا، عبدالرحمان جامی و شیخ احمد سرهندی تربیت یافته اند. نقشبندیه سلسله طریقه خود را به ابوبکر رسانده واصول آن بر دوام ذکر، مراقبه و طاعت مرشد است. در این طریقه یازده عمل را باید رعایت کرد: هوش در دم، نظر بر قدم سفر در وطن، ذکر دائم یا یاد کرده، بازگشت، نگاهداشت با حضور دائم، یادداشت یا خودداشت، خلوت در انجمن، وقوف زمانی و عددی و قلبی (ر.ک: ماهو التصوف، ماهی الطریقة النقشبندیة، ص 196 و 216).
42. این طریقه توسط عبدالقادر گیلانی (م 561 ق) در عراق بنیان نهاده شد و سپس در شمال آفریقا، هند، ایران و بلاد دیگر رواج یافت. دارشکوه هندی این طریقه را صحو یعنی حصول مراد و صحبت حال، کثرت فتوح و عدم تفرس می داند (ر.ک: طریقه چشتیه در هند و پاکستان، ص 51 ـ 60). عزیز احمد معتقد است که این مکتب، فراگیرترین طریقه در عصر جدید هند است (تاریخ تفکر اسلامی در هند، ص 51 ـ 63).
43. شیخ شهاب الدین ابو حفص عمر سهروردی مؤسس این طریقه است. وی به سال 539 یا 536 ق در زنجان به دنیا آمد. از بزرگان این فرقه در هند شیخ بهاء الدین زکریا و شیخ جلال الدین تبریزی است. تصوف در این فرقه یعنی زهد و عبادت و مجاهدت و مداومت در ذکر، ولی آنان برخلاف چشتیان به ریاضات سخت و سماع معتقد نبودند. سهروردیان بر خلاف چشتیان با خدمات دولتی مخالفت نداشتند. (تاریخ تصوف در هند، ص 261 ـ 263و 269 ـ 273).
44. مسلک علماء دیوبند، ص 77، به نقل از الدیوبندیة، ص 9. گفتنی است که کتابهای زیادی درباره تاریخ و عقاید دیوبندیه نوشته شده است که بیشتر به زبان اردوست، مانند عقاید و کمالات دیوبند، نوشته شیخ الله یار، چاپ لاهور، کتاب مبشرات دارالعلوم دیوبند، از شیخ انوار حسن هاشمی، چاپ لاهور، کتاب مسلک علماء دیوبند، از شیخ محمد یوسف البنوری، چاپ کراچی، کتاب دیوبندی مذهب.
45. محدث بزرگ مولانا یعقوب نانوتوی، متولد 1249 ق، در قیام (1273ق/1857 م) خانه نشین شد. از استادان طریقه وی، شیخ امدادالله مکی است. او اولین مدرس مدرسه دیوبند است و در سال 1302 ق درنانوته، روستایی از سهارنپور، دار دنیا راوداع نمود (نزهة الخواطر، ج 8، ص524 ـ 525).
46. شیخ عارف امداد الله بن محمد امین تهانوی، متولد 1333 ق در نانوته، مثنوی معنوی را نزد مولانا قلندربخش خواند. وی در قیام برضد انگلیس در سهارنپور رهبر بود و بعد از شکست قیام، مخفیانه به مکه مهاجرت کرد. او در فقر شدید می زیست و علمای بسیاری از هند به دیدار وی می رفتند. وی مجدد طریقه چشتیه صابریه بود ومولانا محمد قاسم نانوتو، شیخ رشید احمد،مولانا یعقوب نانوتوی از شاگردان وی بودند که از مؤسسین دارالعلوم دیوبند به شهر می آیند. وی مثنوی معنوی رابسیار دوست می داشت و بارها آن را تدریس می کرد. کتب وی تماماً در تصوف است. وی در سال 1310 ق در مکه در گذشت (نزهةالخواطر، ج 8، ص70 ـ 72).
47. مولانا محمود الحسن، معروف به شیخ الهند و فقیه حنفی، متولد 1268 ق در بریلی و بزرگ شده دیوبند، شاگرد مولانا قاسم نانوتوی، مدرس دیوبند در 1292 ق به بعد، طریقه خود را از شیخ رشید احمد گنگوهی اخذ کرد و از سال 1305ق ریاست مدرسه را به دست گرفت. وی مخالف انگلیسیها و موافق خلافت عثمانی بود و در جنبش خلافت هند شرکت کرد. لذا انگلیس وی را تبعید کرد. او در سال 1338ق به هند بازگشت واستقبال عجیبی از وی صورت گرفت و لقب شیخ هند را یافت و در این زمان مدارس بسیاری تأسیس کرد و دانشگاه ملیه اسلامیه را بنا نهاد. وی در سال 1339 ق وفات یافت و در دیوبند کنار استادش به خاک سپرده شد (نزهة الخواطر، ج 8، ص 465 ـ 469).
48. در گزارش دایرة المعارف آکسفورد جهان اسلام معاصر اطلاعات متناقض دیده می شود. چگونه می شود این نهاد در سال 1967 م جمعاً 7417 فارغ التحصیل داشته باشد و در همان ایام یا دو دهه بعد 8934 مدرسه داشته باشد.
49. ر.ک: مدخل دیوبندیه ( Deobandis ) از دایرة المعارف آکسفورد جهان اسلام معاصر، ج 1، ص362 ـ 363 و مدخل دیوبند( Deoband) از دایرة المعارف اسلام، ویرایش دوم، چاپ بریل، ج 2، ص 205 و نیز اکبر ثبوت، مدارس اسلامی هند در طول تاریخ، ص 77 – 83 و مسلمانان هند بریتانیا، 234 ـ 235 و سید علی محمد نقوی، کندکاوی در جنبش وهابیگری درهند، ص 4 ـ 33.
50. ر.ک: مقاله «کتابهای فلسفی ایران در حوزه علمیه دیوبند»، مجله تمدن و فرهنگ آسیا، ش 14، بهمن 81، ص 36 – 40.
51. شاه عبدالعزیز دهلوی متولد 1159 ق در دهلی، صاحب کتاب تحفة اثنی عشریه در رد شیعه و سرالشهادتین در اسرار شهادت امام حسن و امام حسین. وی حاشیه ای بر شرح هدایة الحکمة ملاصدرا دارد. وی بعد از هشتاد سال در سال 1239 ق از دنیا رفت (نزهة الخواطر، ج 7، ص 275، 283).
52. مراسمی که برای بزرگداشت سالروز مرگ بزرگان خود می گیرند.
53. درباره جنبش هندی خلافت و فعالیتهای علمای دیوبند دراین زمینه، بنگرید به: جنبشهای اسلامی معاصر، 276 ـ 325؛ مسلمانان هند بریتانیا، 232 ـ 252.
54. مسلمانان هند بریتانیا، ص 248.
55. 1879ـ 1957م.
56. 1887 ـ 1949م.
57. مسلمانان هند بریتانیا، ص 319 ـ 340.
58. م 1364 ق.
59. 1315 ق.
60. ر.ک: سیدمحمدعلی نقوی، سازمانهای اسلامی هند، مقاله «سازمان تبلیغی جماعت» از ص 308 و نیز المسیرة، ج 1، ص321 ـ 325.
61. ر.ک: تعلیم اسلام، نوشته مفتی کفایت الله دهلوی، ص 3 و عقاید تطبیقی، ص 74.

62 نزهة الخواطر، ج 8، ص80 ـ 84 . این کتاب به وسیله عبدالفتاح ابوغدة تصحیح و در انتشارات «مکتب المطبوعات الاسلامیة بحلب» به چاپ رسیده است.

63. نزهة الخواطر، ج 8، ص115 ـ 121.
64. همان، ج 8، ص1333 ـ 136.
65. متوفای 1999 م. سید ابوالحسن علی ندوی متولد 1913 م در رای بریلی، فرزند شیخ عبدالحی حسنی ندوی، صاحب نزهة الخواطر است. وی در جامعة ندوة العلماء که پدرش مدیر آن بود و در دیوبند درس خواند و در ندوة العلماء به تدریس پرداخت و سپس رئیس آن گردید و تا هنگام وفاتش در سال 1420ق/1999 م در همان سمت ماند. (ر.ک: ابوالحسن علی الندوی الامام المفکر، نوشته سید عبدالماجد الغوری). شایان ذکر است که ابوالحسن ندوی نزد اهل سنت شرق ایران مورد احترام است.
66. اطلاعات کافی از زندگی وی به دست نیاوردیم. همین مقدار می دانیم که در سال 1319 ق در هند به دنیا آمده است وکتب زیادی از احادیث اهل سنت را همچون مصنف ابن ابی شیبه، مصنف عبدالرزاق، المطالب العالیة بزواید المسانید الثمانیة، مسند حمیدی، کتاب الزهد ابن مبارک، و سنن سعید بن منصور تصحیح نموده است (ر.ک: مقدمه المطالب العالیة و کتاب الموسوعة المیسرة، ج 1، ص 156). گویا بعضی تصحیحات وی مورد قبول وهابیت نبوده و دو کتاب در رد آن به نامهای الردود، نوشته بکر ابوزید و الرد العلمی علی حبیب الرحمن العظمی، از سلیم هلالی و شیخ عبدالحمید، در عربستان به چاپ رسیده است.
67. الموسوعة المیسرة فی الادیان و المذاهب، ج 1، ص310.
68. مقاله «قاضی مجاهد الاسلام قاسمی، زندگی و دستاوردهای او»، مجله فرهنگ و تمدن آسیا، بهمن 81، ش 14، ص 41 ـ 47.
69. متولد تهانه در سال 1280 ق، شاگرد مولانا محمود الحسن و شیخ امداد الله مکی، صاحب اذکار و حالات، صاحب کتاب انوار الوجود فی اطوار الشهود، و التکشف عن مهمات التصوف و کتاب بهشتیزیور برای زنان که کتاب درسی مدارس زنانه دیوبند است. وی از مثنوی معنوی بسیار تعریف می کرد. او در سال 1362 ق از دنیا رفت ( نزهة الخواطر ج 8، ص 56 ـ 59)
70. الدیوبندیة، ص 29 ـ 42.
71. همان، ص 49 ـ 55.
72. همان، ص 57 ـ 62 و نیز المهند علی المفند، ص 44 ـ 45 و موسوعة المیسرة، ج 1، ص324.
73. المهند، ص 34 ـ 36.
74. همان، ص 37 و 39 ـ 41.
75. المهند علی المفند، ص 48.
76. همان، ص 71 ـ 84.
77. همان، ص 38 و 49 ـ 53.
78. همان، ص 55 ـ 64.
79. المهند، ص 43 و نیز الموسوعة المیسرة، ج 1، ص 324.
80. همان، ص 64.
81. همان، ص 61 و 68.
82. 957 ـ 1045 ق.
83. تاریخ تفکر اسلامی در هند، ص 61 ـ 62.
84. البته نباید احمدرضا را با سید احمد بریلوی شهید در بالکوت در سال 1831 م و سرسید احمد خان نوگرا، مؤسس دانشگاه علیگره و متوفای 1315 ق اشتباه گرفت. باید توجه داشت که مؤسس بریلویه (1272 ـ 1340 ق) سید نیست و سالها بعد از آن دو از دنیا رفته است.
85. ر.ک: فتاوی الحرمین، ص 14 ـ 18.
86. ر.ک: نزهة الخواطر، ج 8، ص 42 ـ45؛ دانشنامه ادب فارسی در شبه قاره هند، مدخل احمد رضا خان بریلوی؛ دانشنامه جهان اسلام ، مدخل بریلویه.
87. شایان ذکر است که جمعیة العلمای اسلام پاکستان از دیوبندیه و جمعیة العلمای پاکستان از بریلویه است.
88. دانشنامه جهان اسلام، ج 3، ص 341 ـ 344 و مدارس اسلامی هند، ص 85 ـ 99.
89. 1300 ـ 1367ق.
90. م 1367 ق.
91. م 1935 م.
92. 1906 ـ 1971 م
93. البریلویه،احسان الهی ظهیر، ص 51 ـ 54 ؛ الموسوعة المیسرة، ج 1، ص 302 ـ 303.
94. بریلوی، صلاة الصفا، مندرج در مجموعه رسائل، ج 1، ص 37 ، به نقل از بریلویه، ص 104.
95. ر.ک: المعتقد المنتقد، ص 23 ـ 33 و 53 و 67 که درباره کلام نفسی، قدر، سمیع و بصیر و … بحث می نماید.
96. همان، پاورقی 42.
97. همان، ص 50.
98. همان، ص 55.
99. همان، ص 75 ـ 76. وی در اینجا تصریح می کند که ما مخالف اشاعره ایم.
100. البریلویة، ص 102 ـ 107.
101. همان، ص 56 ـ 58.

102.همان، ص 78 و 115 ـ 119 و 128.

103. نزهة الخواطر، ج 5،ص 44.
104. دانشنامه جهان اسلام، ج 3، ص343.
105. فتاوی الحرمین برجف ندوة المین، ص 12 ـ 14.
106. ر.ک: الشیخ احمد رضاخان البریلوی، ص 46. گفتنی است این کتاب درباره زندگی، افکار و آثار احمدرضا خان بریلوی است.
107. فتاوی الحرمین، ص 10.