وهابيت در بوسني و هرزگوين در متن اسلام سياسي جهاني
vahabiyat-dar-bosni-dar-matn-islam-siasi
بر فراز مدرسه و مسجد «دانشکده معارف اسلامی» در شهر کوچک بیهاچ در شمال غربی بوسنی و هرزگوین هم پرچم ملی بوسنی برافراشته شده و هم پرچم جامعه مسلمان این کشور؛ اما این تخته سنگ مرمری در حیاط است که ریشه این نهاد را آشکار می سازد. روی این تخته سنگ مرمری نام سلمان بن عبدالعزیز آل سعود، پادشاه فعلی عربستان سعودی، نوشته شده که بودجه ساخت این موسسه را تامین کرده است. این یکی از نمادهای فزاینده نفوذ در حال گسترش سعودی ها در کشورهای جنوب شرقی اروپاست که بحث هایی را درباره تلاش عربستان در تغییر شکل اسلام لیبرال سنتی این کشور با نسخه فوق محافظه کار وهابی خودش ایجاد است. سوال این است که آیا بوسنی و هرزگوین با نهادهای ضعیف دولتی، اقتصاد آسیب پذیر و سابقه نفوذ خارجی در آن اکنون به آزمایشگاهی برای تاثیر مذهبی عربستان سعودی در اروپا تبدیل شده است؟
طبق گزارش آژانس ارتقاء سرمایه گذاری خارجی بوسنی، سهم سرمایه گذاری های عربستان در بوسنی از سال 2007 تا کنون به سه برابر افزایش یافته است. ریاض تنها در سال 2017 برابر با 22 میلیون دلار در بوسنی سرمایه گذاری کرد که در کشوری با تولید ناخالص داخلی 20 میلیارد دلار رقم قابل توجهی است. عربستان سعودی سرمایه گذار اصلی دو مرکز خرید بزرگ در سارایوو و برخی از بزرگ ترین پروژه های زیرساختی امروز بوسنی بوده و جالب توجه است که در هر دو مرکز خرید قوانین سختگیرانه ای درباره منع مصرف مشروبات الکلی یا محصولات گوشت خوک وجود دارد.
عربستان سعودی همچنین بزرگ ترین خریدار اسلحه از بوسنی است و از مجموع 111 میلیون دلار صادرات اسلحه بوسنی در سال 2018، برابر با 42 میلیون دلار اسلحه و مهمات به عربستان رفته است. اما عربستان نفوذ نرم تر از طریق گردشگران را نیز در دست بررسی دارد. در 6 ماه اول سال جاری میلادی نزدیک به 40 هزار گردشگر سعودی از بوسنی دیدن کردند. به همین دلیل شرکت هواپیمایی «فلای بوسنیا» در سال 2019 پروازهای مستقیم بین سارایوو و ریاض برقرار کرد.
این فواید اقتصادی برای بوسنی که طبق اعلام بانک جهانی، بالاترین نرخ بیکاری جوانان در جهان (55.5 درصد) را دارد، جذاب است. اما افزایش نفوذ عربستان بسیاری از مردم بوسنی را نگران کرده است. طبق نتایج یک نظرسنجی که در سال 2018 توسط شرکت تحقیقاتی «ایپسوس» برگزار شد، 27 درصد از شرکت کنندگان گفتند که نظر آنها درباره نقش سعودی ها در کشورشان «عمدتا منفی» است. تنها 10 درصد از شرکت کنندگان درباره نفوذ عربستان دیدگاه «عمدتا مثبت» داشتند. واکنش مردم بوسنی به نفوذ عربستان از نفوذ ایالات متحده، روسیه و ترکیه بدتر است.
لیلا بیچاکچیچ، رئیس مرکز گزارشگری تحقیقاتی در سارایوو، گفت: «تقریبا همه می دانند که آموزش های دینی پیش شرط سرمایه گذاری های آنهاست.» محرم اشتولانوویک از دانشکده معارف اسلامی شهر بیهاچ با این اظهارات مخالف است و می گوید که آنها در زندگی سیاسی دخالت نمی کنند. او همچنین ارتباط این نهاد با وهابیسم را رد می کند: «وهابیسم یک مساله غیر حقیقی و تبلیغاتی خصمانه است که از سوی غرب و شیعه ها علیه ما در جریان است.»
در حقیقت، شمار فزاینده گردشگران سعودی در بوسنی نشان دهنده علاقه روز افزون عربستانی ها به این کشور است و یک برنامه دولتی نیست. 50 درصد جمعیت بوسنی را مسلمانان تشکیل می دهند و در سراسر اروپا تنها آلبانی و کوزوو جمعیت مسلمان بیشتری از بوسنی دارند. هارون کارشیچ، محقق و نویسنده اهل سارایووو، می گوید: «برای سعودی ها بوسنی یک کشور ارزان قیمت با فرهنگی نزدیک به خودشان و فاصله کم از دریاست. این تفکر که آنها در فاصله بین گشت و گذارها، خرید و میهمانی اسلام افراطی را گسترش می دهند، منطقی نیست.»
نگرانی مردم بوسنی از افزایش سرمایه گذاری ها و شمار گردشگران با دستورکار پنهانی مذهبی، ریشه در گذشته دارد. در طی جنگ در دهه 1990 هزاران نیروی خارجی برای جنگیدن علیه کروواسی و شورشی های تحت حمایت صربستان به بوسنی آمدند و برخی از آنها در این کشور ماندند. بسیاری از مسلمانان بوسنی برای تحصیل به عربستان سعودی رفتند. با این حال، حتی در آن زمان هم بوسنی برای محافظت از خود در برابر نفوذ افراط گرایی دوستان فرضی در جنگ مانند عربستان سعودی اقداماتی انجام داد و برای نمونه، فعالیت سازمان خیریه سعودی متهم به گسترش تبلیغات تروریستی را ممنوع اعلام کرد.
بیچاکچیک معتقد است که نفوذ ریاض در بوسنی امروز برای این کشور خیلی خطرناک تر از زمان جنگ است. او می گوید که مرکز فرهنگی ملک فهد که یکی دیگر از سرمایه گذاری های مهم سعودی ها در سارایوو است، نیز وهابیسم را ترویج می کند. این موسسه این اتهامات را رد می کند. با این حال، برای دیدن از این مرکز که یکی از بزرگ ترین مسجدها در اروپا هم هست، باید از سفارت عربستان مجوز گرفت.
برای بوسنی مباحثات درباره نفوذ سعودی در یک زمان چالش برانگیز مطرح شده است. حدود 300 بوسنیایی در میان جنگجویان خارجی داعش در عراق و سوریه هستند که تعداد قابل توجهی است. اکنون بسیاری از آنها اعلام کرده اند که می خواهند به کشور خود بازگردند و برای بوسنی این سوال مطرح است که باید با آنها چه کند؟
نمی توان به طور قطع گفت که این افراط گرایی با نفوذ عربستان سعودی در ارتباط بوده است. جَسمین مویانوویچ، دانشمند علوم سیاسی در بوسنی، می گوید: «چرخش به سمت محافظه کاری در میان مسلمانان بوسنی مشهود بوده، اما این مساله بیشتر با وضع اقتصادی ناخوشایند و آسیب های پس از جنگ و نسل کشی مرتبط است.»
مسلمانان بوسنی در اکثر موارد همچنان در سنت های لیبرال و سکولار این کشور سهیم هستند. یک گزارش سازمان تحقیقاتی «ابتکارعمل آتلانتیک» در سارایوو در سال 2018 نشان داد که تنها 2.5 درصد از مسلمانان بوسنی از سفر هموطنان خود به خاورمیانه برای جنگ حمایت می کردند که 5 برابر کمتر از شمار حامیان جنگ در اوکراین بود. بسیاری از مسلمانان بوسنی شیوه زندگی خود را با ظاهر گردشگران سعودی متناقض می دانند و برخی رفتارهای آنها را بی احترامی می دانند. ادینا بچیرویچ، کارشناس امنیتی در دانشگاه سارایوو، می گوید با توجه به گستردگی سرمایه گذاری های سعودی در بوسنی، می توان گفت که مسلمانان این کشور ثابت کرده اند به شدت مقاوم هستند. او همچنین به این مساله اشاره کرد که تا کنون هیچ حمله بزرگ تروریستی در بوسنی رخ نداده است.
یک دیپلمات غربی در سارایوو که خواست نامش فاش نشود، گفت: «حقیقت چیزی بین اینهاست؛ بوسنی تا کنون بستری برای تروریسم در اروپا نبوده است. اما بحران اقتصادی در این کشور و نگرانی های فزاینده امنیتی بدان معناست که نمی توان گفت هیچ جای نگرانی وجود ندارد. اگر شرایط تغییر نکند، بازیگرانی مانند عربستان سعودی آنقدر در این کشور ریشه دوانده اند که بدانند چطور می توانند از نفوذ خود استفاده کنند.»
