پیرامون شهربانو، مادر امام سجاد (ع)

هویت مادر امام سجاد (علیه السلام)، در طول تاریخ، ابداً مورد مناقشه نبود. تقریباً همه علمای شیعه و سنی در این باره معتقد بودنده و هستند که مادر امام چهارم شیعیان، یک شاهزاده خانم ساسانی است. این شاهزاده خانم در فتح ایران به دست عرب، به اسارت درآمد و به همراه غنائم، به مدینه فرستاده شد. آنجا حضرت علی (علیه السلام) مانع از فروخته شدن این شاهزاده خانم شد، و حضرت این دختر را به منزل خود برده و سرپرستی او را بر عهده گرفتند. مدتی بعد، امام حسین (علیه السلام) با این دختر ازدواج کردند. امام سجاد (علیه السلام) حاصل این وصلت است. نام مشهور این دختر، شهربانو (شهربانویه) است. هرچند منابع تاریخی، نام‌ها و القاب دیگری هم برای او ذکر کردند. از جمله شهبانو، شاه‌آفرید، غزاله، سلافه و… لیکن با وجود این القاب متعدد، منابع تاریخی در این نکته مشترک اند که وی یک شاهزاده ساسانی است.

اکنون نگاهی به اسناد شیعه می‌اندازیم: شیخ مفید (متوفای ۴۱۳ هجری) در الارشاد، نه به صورت خبر، بلکه به عنوان عقیده می‌نویسد که مادر علی بن الحسین زین العابدین (امام سجاد)، شهربانو دختر یزدگرد فرزند شهریار فرزند کسری بود: «و الإمام بعد الحسین بن علی ع ابنه أبو محمد علی بن الحسین زین العابدین ص و کان یکنى أیضا أبا الحسن و أمه شاه زنان بنت یزدجرد بن شهریار بن کسرى و یقال إن اسمها شهربانو».[۱] ابن داود حلى از بزرگترین حدیث شناسان شیعه در قرن ۸ هجری، و از بزرگان علما در زمینه رجال الحدیث، می‌نویسد که مادر امام سجاد (علیه السلام)، شهربانو نام داشت، و در زمانی که امام کودک بودند، شهربانو از دنیا رفتند: «و کان والدته شهربانویه و قد توفیت و هو طفل».[۲]

ابن شهرآشوب مازندرانى از علمای بزرگ شیعه، متوفای ۵۸۸ هجری، در کتاب «مناقب آل ابی طالب» می‌نویسد که مادر امام سجاد (علیه السلام)، یک شاهزاده ساسانی بود و در ادامه این حرف را سخنی صحیح می‌داند: «لقبه زین العابدین و سید العابدین و زین الصالحین و وارث علم النبیین و أمه شهربانویه بنت یزدجرد بن شهریار الکسرى و یسمونها أیضا شاه‏زنان و جهان بانویه… و قالوا شاه زنان بنت شیرویه بن کسرى أبرویز و الصحیح هو الأول».[۳] و علامه مجلسی در بحارالانوار به عنوان عقیده (نه به عنوان خبر) بر همین مسئله (که شهربانو مادر امام سجاد، یک شاهزاده ساسانی بود) تأکید می‌کند: «کَانَ لِلْحُسَیْنِ ع سِتَّهُ أَوْلَادٍ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ الْأَکْبَرُ کُنْیَتُهُ أَبُو مُحَمَّدٍ أُمُّهُ شَهْرَبَانُ بِنْتُ کِسْرَى یَزْدَجَرْد».[۴] همچنین على بن عیسى إربلى متوفای ۶۹۳ هجری از بزرگان شیعه نیز بر این نکته ابراز عقیده می‌کند.[۵] همچنین امین الاسلام فضل بن حسن طبرسى، متوفای ۵۴۸ هجری، در کتاب إعلام الوَری چنین می‌گوید.[۶]

شیخ ابوجعفر محمد بن یعقوب کلینی رازی، متوفای ۳۲۹ هجری، در کتاب «الکافی» که از مهم‌ترین منابع حدیثی شیعه است، از روی عقیده می‌گوید که مادر امام سجاد، (ملقب به) سلامه،‌ دختر یزدجرد و از شاهزادگان ساسانی بود: «بَابُ مَوْلِدِ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْن، وُلِدَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ ع فِی سَنَهِ ثَمَانٍ وَ ثَلَاثِینَ وَ قُبِضَ فِی سَنَهِ خَمْسٍ وَ تِسْعِینَ وَ لَهُ سَبْعٌ وَ خَمْسُونَ سَنَهً وَ أُمُّهُ سَلَامَهُ بِنْتُ یَزْدَجَرْدَ بْنِ شَهْرِیَارَ بْنِ شِیرَوَیْهِ بْنِ کِسْرَى أَبَرْوِیزَ…». هرچند روایت (خبر) ـی که شیخ از باب نمونه می‌آورد از جهت سندی ضعیف است، ولی این لزوماً به معنی تضعیف عقیده شیخ نیست. چه اینکه وی چه بسا به احادیثی دست یافت که به جهت اختصار از ذکر آن ابا کرد.[۷]

شیخ طوسی متوفای ۴۶۰ هجری در کتاب التهذیب، به صورت عقیده می‌گوید که مادر امام سجاد، شاهزاده ساسانی بود: «هُوَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ زَیْنُ الْعَابِدِینَ وَ إِمَامُ الْمُتَّقِینَ کُنْیَتُهُ أَبُو مُحَمَّدٍ وُلِدَ بِالْمَدِینَهِ سَنَهَ ثَمَانٍ وَ ثَلَاثِینَ مِنَ الْهِجْرَهِ وَ قُبِضَ ع بِالْمَدِینَهِ سَنَهَ خَمْسٍ وَ تِسْعِینَ وَ لَهُ یَوْمَئِذٍ سَبْعٌ وَ خَمْسُونَ سَنَهً وَ أُمُّهُ شَاهْ زَنَانُ بِنْتُ شِیرَوَیْهِ بْنِ کِسْرَى أَپَرْوِیزَ وَ قَبْرُهُ بِبَقِیعِ الْمَدِینَهِ».[۸] فخر الدین‏ طریحى از بزرگان شیعه در قرن سوم، نیز در مجمع البحرین بر این امر اشاره می‌کند.[۹]

در این زمینه روایات بسیاری نیز وجود دارد که به دلیل رعایت اختصار، از ذکر آن پرهیز می‌کنیم. بلکه سعی کردیم به علمای شیعه که بر این امر گواهی داده اند، اشاره کنیم. روشن است که در کنار هم قرار گرفتنِ عقائد علمای شیعه در این زمینه، اگر نشانگر اجماع نباشد، لا اقل بسیار نزدیک به اجماع است. گذشته از این، در منابع اهل تسنن هم چنین امری مورد قبول بسیاری از بزرگان بوده است.

ابوالفتح برهان الدین الخوارزمی (مشهور به المُطَرِّزى) متوفای ۶۱۰ هجری در کتاب «المغرب فی ترتیب المعرب» در بیان نسب‌ها، شهربانو شاهزاده ساسانی را همسر حسین بن علی (علیه السلام) و مادر زین العابدین علی بن حسین معرفی می‌کند.[۱۰] همچنین بیهقی در «لباب الانساب» نظرات بزرگانی از اهل تسنن را می‌آورد، از جمله نظر ابوحیان التوحیدی، زبیر بن بکار، هشام بن محمد، أبو الحسن محمد بن القاسم التمیمی و… را که معتقدند مادر علی بن حسین زین العابدین، شهربانو دختر یزدگرد است.[۱۱] حتی محمد بن أبی‌بکر الانصاری البری می‌گوید: «(علی بن حسین) زین العابدین و کان أفضل بنی هاشم بعد علی و الحسین، و أمُّه فارسیه، معروفه النسب، و اسمها سلافهُ بنت یزدجرد بن شهریار بن کسرى أنوشروان.[۱۲] علی بن حسین زین العابدین، برترین و با فضیلت‌ترین فرد در بین بنی هاشم بعد از علی و حسین است. و مادرش ایرانی و اصل و نسبش معروف بود. نامش (لقبش) سلافه دختر یزدگرد فرزند شهریار فرزند کسری فرزند انوشیروان بود».[۱۲] لیکن برخی معتقدند که شهربانو مادر امام سجاد (علیه السلام) نیست. بلکه این قضیه تنها یک افسانه است. دلایلی که اینان برمی‌شمارند از این قرار است:

– این قضیه حاصل دروغ بافی جریان شعوبیه (جریان ملیگرای ایرانیِ ضد عرب در سده‌های نخست هجری) است.

پاسخ: این حرف تنها یک ادعا است (نه دلیل). از سویی می‌بینیم که امثال شیخ مفید، شیخ طوسی، شیخ کلینی، فخرالدین طریحی، فضل بن حسن طبرسی، ابن داود حلی، ابن شهرآشوب و… ابداً ارتباطی با جریان شعوبیه نداشتند. همچنین بزرگانی از اهل سنت و راویانی از قوم عرب اعتقاد داشتند که مادر امام سجاد، شاهزاده ای ساسانی بود. یقیناً این افراد شعوبی نبودند.

– ایراد دیگری که به این موضوع گرفته می‌شود اینکه یزدگرد سوم در زمانی که از سپاه عرب شکست خورد، نوجوان و یا نهایتاً جوانی کم سن و سال بود. ممکن نیست که دختری به سن و سال و به نام شهربانو داشته باشد.

پاسخ: اولاً در منابع تاریخی، شهربانو دختر یزدگرد نامیده شده است (نه یزدگرد سوم). ممکن است یزدگرد پدر شهربانو یک شاهزاده ساسانی بوده باشد (که چنین می باشد). برخی از منابع هم او را دختر شیرویه و نوه خسروپرویز معرفی کرده اند. این اختلافات در نام پدر شهربانو وجود دارد و عادی است. چه اینکه راویان و حدیث‌شناسان اطلاع چندانی از تاریخ دقیق ساسانیان نداشتند. پس قدرِ متیقّن این است که شهربانو دختر یزدگرد یک شاهزاده ساسانی بود (و لزوماً دختر یزدگرد سوم نبود). به فرض هم اگر دختر یزدگرد سوم بوده باشد، باز هم ایرادی ندارد. چه بسا یزدگرد سوم زود ازدواج کرده بود و در سن جوانی، دختری خردسال به نام شهربانو داشت.

در نتیجه بنابر اسناد تاریخی، از منابع شیعه و سنی، مادر امام سجاد، شهربانو نام داشت. پدر شهربانو هم یزدگرد نام داشت که یک شاهزاده ساسانی بود (و ممکن است با یزدگرد سوم متفاوت باشد. اما این از اصل ماجرا چیزی کم نمی‌کند و مادر امام سجاد بنا بر اسناد، یقیناً یک شاهزاده خانم ساسانی بود.) همچنین امامت از دید شیعه، یک امانت الهی است و ربطی به خون ایرانی و یا خون عربی ندارد.

پی‌نوشت:

[۱]. شیخ مفید، الإرشاد، انتشارات کنگره جهانى شیخ مفید قم، ۱۴۱۳ هجرى قمری، ج ۲، ص ۱۳۷-۱۳۵

[۲]. ابن داود حلى، رجال ابن داود، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۸۳ هجرى قمرى‏، ص  ۳۷۲

[۳]. ابن شهرآشوب مازندرانى، مناقب آل أبی طالب، مؤسسه انتشارات علامه قم، ۱۳۷۹ هجرى قمری، ج ۴، ص ۱۷۶

[۴]. علامه مجلسى، بحار الأنوار، بیروت: مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۴ ه.ق، ج ۴۵، ص ۳۲۹؛ ج ۴۶، ص ۱۲.

[۵]. على بن عیسى إربلى، کشف الغمه، ۲ جلد، چاپ مکتبه بنى هاشمى تبریز، ۱۳۸۱ هجرى قمری، ج ۲، ص ۱۰۵

[۶]. فضل بن حسن طبرسی، إعلام الورى، دار الکتب الإسلامیه تهران، ص ۲۵۶

[۷]. شیخ کلینى، الکافی، تهران: دار الکتب الإسلامیه، ۱۳۶۵. ج ۱، ص ۴۶۶.

[۸]. شیخ طوسى، التهذیب، تهران: دار الکتب الإسلامیه تهران، ۱۳۶۵. ج ۶، ص ۷۷.

[۹]. طریحى فخر الدین، مجمع البحرین، تهران‏: کتابفروشى مرتضوى‏، تحقیق: سید احمد حسینى، ‏۱۳۷۵. ج‏۶، ص ۳۵۱؛ ج‏۲، ص ۹۵.

[۱۰]. ابوالفتح برهان الدین الخوارزمی، المغرب فی ترتیب المعرب، نسخه موقع الاسلام، ج ۳ ص ۲۰۹.

[۱۱]. لباب الأنساب والألقاب والأعقاب، نسخه الوراق، ص ۲۱.

[۱۲]. محمد بن أبی بکر الانصاری البری، الجوهره فی نسب النبی وأصحابه العشره، ص ۲۸۷.