برده داری در منابع دین زرتشتی

برده‌داری در ایران باستان و دین زرتشتی از مباحثی چالشی در بین مورخین و محققین است. زرتشتیان و باستانگرایان مدعی هستند که در دین زرتشتی، برده داری وجود نداشت. در ادامه منابع دینی که مقوله برده‌داری در جامعه زرتشتی را نشان میدهد ذکر می شود.

زرتشت به گواه تاریخ پژوهان مربوط به عصر ودایی بوده[۱] و برده داری در آن عصر وجود داشت. با این وجود در هیچ جای اوستا (حتی متن گاتها  و…) برده داری نفی نشده است. حتی یک سخن که نشانگر رفتار انسانی با بردگان باشد هم از سوی زرتشت گفته نشده است. با توجه به رواج این مسئله در آن دوران، و سکوت زرتشت در برابر آن، می‌توان نتیجه گرفت که زرتشت این مسئله را تأیید کرده و کوچکترین مبارزه ای با آن نکرد. حتی مواردی را در اوستا و دیگر متون دینی زرتشتی، می‌بینیم که نشان می‌دهد زرتشت و جانشینانش نه تنها در برابر برده داری سکوت کردند، بلکه آن را تأیید و رواج هم می‌دادند. بر پایۀ نَسک‌های دینی، آنان خرید و فروش انسان‌ها را همانند خرید و فروش گاو و گوسفند می‌دانستند. برای نمونه در اوستا، وندیداد، فرگرد ۴، بند ۹ آمده است که زرتشت پرسید: «ای آفرینندۀ جهان، ای مقدس بگو بدانم هرگاه شخص از انجام پیمان به ارزش یک انسان تخلف نماید کدام اشخاص گرفتار وی خواهند بود؟ اهورامزدا پاسخ داد خویشان نزدیک وی در مدت ۹۰۰ سال گرفتار گناه وی خواهند ماند».[۲]

باید دانست که در اینجا منظور به گونه‌ی آشکار همان خرید و فروش انسان است. چون در بند ۷ و ۸ از معاملات و پیمان‌های تجاری سخن می‌گوید و مجازات برهم زدن معامله گاو و گوسفند را بیان می‌کند (که مجازاتش گرفتار شدن نزدیکان و خویشان تخلف کننده به مدت ۸۰۰ سال است)، در بند ۹ نیز مجازات برهم زدن معامله به ارزش یک انسان را بیان می‌کند (که بیان شد) و در بند ۱۰ نیز دربارۀ معامله و پیمان تجاری درباره زمین کشاورزی (که تخلف از این معامله ۱۰۰۰ سال گرفتاری برای نزدیکان تخلف کننده را در پی دارد) سخن می‌گوید.[۳] البته دکتر دوستخواه ، همین مسئله را به عنوان مردم- پیمان و با همین شرایط ، یعنی خرید و فروش انسان همانند گوسفند و گاو و زمین بیان می‌دارند.[۴]

حتی در اوستا، آبان یشت، بند ۳۳-۳۵ آمده است: «فریدون پسر آبتین از خاندان توانا در سرزمین چهار گوشه ورنا، صد اسب و هزار گاو و ده هزار گوسفند او را پیشکش آورد… و از وی خواستار شد: ای اردویسور آناهیتا، ای نیک، ای تواناترین، مرا این کامیابی ارزانی دار که من بر اژیدهاک پیروز شوم و هر دو همسرش سنگهوک و ارنوک را که برازنده نگاهداری خاندان و شایسته زایش و افزایش دودمان اند، از وی بربایم. اردویسور آناهیتا او را کامیابی بخشید.»[۵] (دزدیدن زنان مردم برای کار کشیدن و بهره‌گیری جنسی).

همچنین در دین زرتشتی کتک زدن برده‌ ای که همچون گاو بخوابد و کار نکند مجاز دانسته شده است. بر پایه ی متن زرتشتی روایت پهلوی اگر برده ای از انجام دستورات مالک خود سرپیچی کند ، او را باید زد تا فرمانبردار شود. اگر باز هم کار نکند، مرگ‌ارزان (سزاوار اعدام) است.[۶] در قوانین مدنی زرتشتیان در عصر ساسانیان، نیز آمده است که بردگان و کنیزان، قابل خرید، فروش، اجاره و گروگذاری هستند.[۷] حتی اگر مالک، برده ای را به کسی دیگر کرایه دهد، مزد کار برده به مالک می‌رسد، نه به برده.[۸]هرچند موبد رستم شهزادی تلاش کرده است که برده‌داری و کنیز‌داری در عصر ساسانیان را بی‌ارتباط با اوستا معرفی کند، لیکن ما نشان دادیم که این مسئله (خرید و فروش و بهره‌گیری از بردگان و کنیزان) در اوستا نیز آمده است.

در کتاب مادیان هزاردادستان، نوشته فرخ مرد بهرامان، به دفعات مواردی از مشروعیت برده‌داری در دین زرتشتی بیان شده است. این کتاب که در روزگار خسروپرویز نوشته شده است،[۹] اصل وجود بردگان در عصر ساسانی را تأیید می‌کند و احکام مربوط به آن را تبیین می‌کند.[۱۰] همچنین از خرید و فروش بردگان سخن می‌گوید.[۱۱] و می‌گوید که پدر حق دارد در شرایطی، فرزند خود را به عنوان برده قرار دهد.[۱۲] حتی آمده است که اگر کسی کنیز حامله را بفروشد، آن فرزند نیز مِلک مالک جدید محسوب می‌شود.[۱۳]

پی‌نوشت:

[۱]. پورداود، ابراهیم، گاتها کهن ترین بخش اوستا، تهران: انتشارات اساطیر، ۱۳۷۸٫ ص ۶۵٫
[۲]. جیمز دارمستتر، وندیداد اَوستا، ترجمه موسی جوان، تهران: ناشر دنیای کتاب، ۱۳۸۴٫ ص۱۰۰-۱۰۱٫
[۳]. بنگرید به: The Zend Avesta, The Vendidad, Translated by James Darmesteter, from Sacred Books of the East (Vol.‎ IV),  Translate in English by Various Oriental Scholars, Oxford, Clarendon Press, 1880, pp 37.
[۴]. اوستا، ترجمه دکتر دوستخواه، تهران: انتشارات مروارید، ۱۳۹۱٫ نسخه انجمن زرتشتیان آلمان، ج ۲، ص ۶۸۹
[۵]. اوستا، همان، ج ۱، ص ۳۰۳- ۳۰۴
[۶]. روایت پهلوی، ترجمه مهشید میرفخرایی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۹۰، ص ۲۸۸ (پژوهش‌های ایرانی).
[۷]. موبد شهزادی، رستم (۱۳۸۶)، قانون مدنی زرتشتیان در عصر ساسانیان، تهران: انتشارات فروهر، ص ۶۵-۶۷٫
[۸]. موبد رستم شهزادی، همان، ص ۶۶، فصل ۲۱، بند ۱۳٫
[۹]. موبد جهانگیر اوشیدری، دانشنامه مزدیسنا، تهران: نشر مرکز، ۱۳۸۹٫ ص ۳۶۶٫
[۱۰]. فرخ‌مرد بهرامان، مادیان هزارداستان، ترجمه سعید عریان، تهران، تهران: انتشارات علمی فرهنگی، ۱۳۹۱٫ ص ۶۹-۳۶۳-۳۶۴-۳۸۷-۳۵۷-۳۵۰
[۱۱]. فرخ‌مرد بهرامان، همان، ص ۳۶۸
[۱۲]. فرخ‌مرد بهرامان، همان، ص ۱۷۴٫
[۱۳]. فرخ‌مرد بهرامان، همان، ص ۱۹۶٫