آیا آیه «بلاغ» شامل تمام آنچه بر پیامبر (ص) نازل شده، می شود یا اختصاص به تبلیغ ولایت امیر مؤمنان (ع) دارد؟

پاسخ :

مقدمه :

خداوند در سوره مبارکه ۶۷ سوره مائده می فرماید :

یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللهُ یَعْصِمُکَ مِنْ النَّاسِ إِنَّ اللهَ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الْکَافِرِینَ .

ای پیامبر ! آنچه از جانب پروردگارت به سوی تو نازل شده ، ابلاغ کن و اگر نکنی پیامش را نرسانده ای . و خدا تو را از [گزندِ] مردم نگاه می دارد . آری ، خدا گروه کافران را هدایت نمی کند .

شیعیان معتقد هستند که این آیه کریمه بعد از بازگشت رسول خدا صلی الله علیه وآله از حجه الوداع نازل شده و به آن حضرت دستور داده شده است که خلیفه و جانشین بعد از خودش را تعیین نماید . رسول خدا نیز بعد از نزول آیه در منطقه غدیر خم امیر مؤمنان علیه السلام را به جانشینی خود معرفی و صحابه نیز بعد از آن با علی بن أبی طالب علیه السلام به عنوان امیر مؤمنان بیعت کرده و به آن حضرت تبریک گفتند .

از آن جایی که این آیه اهمیت فراوانی دارد ، مخالفان ولایت اهل بیت علیهم السلام نیز تلاش های زیادی کرده اند تا در دلالت آن بر ولایت امیر مؤمنان خدشه وارد نمایند و به این منظور شبهات فراوانی را مطرح کرده اند . از جمله ابن تیمیه حرانی در منهاج السنه شبهاتی را مطرح کرده است که ما یکی از آن ها را بررسی می کنیم.

وی در منهاج السنه می نویسد :

أنتم ادعیتم أنکم أثبتم بالقرآن و القرآن لیس فی ظاهره ما یدل علی ذلک أصلا فانه قال «بلغ ما أنزل إلیک من ربک» و هذا اللفظ عام فی جمیع ما انزل إلیه من ربه لا یدل علی شیء معین .

فدعوی المدعی أن إمامه علی هی ممّا بلغها أو ممّا أمر بتبلیغها لا تثبت بمجرد القران فان القران لیس فیه دلاله علی شیء معین فان ثبت ذلک بالنقل کان ذلک إثباتا بالخبر لا بالقران فمن ادعی أن القران یدل علی أن إماره علی مما أمر بتبلیغه فقد افتری علی القران فالقران لا یدل علی ذلک عموما و لا خصوصا .

شما ادعا می کنید که می توانید [ولایت امیر المؤمنین علیه السلام را ] با قرآن ثابت کنید ؛ در حالی که ظاهر قرآن بر آن چه که شما ادعا می کنید ، هیچ دلالتی ندارد ؛ زیرا خداوند فرموده است : «آنچه را که خداوند به تو نازل کرده است ، ابلاغ کن» و این جمله عام است و شامل تمام آن چه پروردگار بر پیامبرش نازل کرده می شود و بر امر معینی دلالت ندارد .

بنابراین ، ادعای شما که می گویید : پیامبر امامت علی علیه السلام را تبلیغ کرده و یا مأمور به تبلیغ آن بوده است ، با آیات قرآن به تنهایی ثابت نمی شود ؛ زیرا این آیه بر چیز معینی دلالت نمی کند .

و اگر بخواهید این مطلب را به کمک سنت ثابت کنید ، با سنت ثابت کرده اید ، نه با قرآن ؛ پس اگر کسی ادعا کند : در قرآن آیه ای هست که دلالت می کند ، پیامبر مأمور بوده که امارت علی علیه السلام را تبلیغ کنید ، به قرآن افترا زده است ؛ در نتیجه قرآن ؛ چه به صورت عام و چه به صورت خاص هیچگونه دلالتی بر این مطلب ندارد .

منهاج السنه النبویه ، أحمد بن عبد الحلیم بن تیمیه الحرانی أبو العباس (متوفای۷۲۸ هـ) ج۷ ، ص۴۷ ، ناشر : مؤسسه قرطبه – ۱۴۰۶ ، الطبعه : الأولی ، تحقیق : د. محمد رشاد سالم .

محورهای شبهه :

۱ . آیه بلاغ شامل تمام آن چه که بر رسول خدا صلی الله علیه وآله نازل شده می شود و اختصاص به ابلاغ ولایت امیر مؤمنان علیه السلام ندارد ؛

۲ . بر فرض که این آیه در این مورد معین نازل شده باشد ، باید این مطلب به کمک سنت ثابت شود ؛ پس این ادعای شیعه که می گویند امامت امام علی علیه السلام با قرآن ثابت می شود ، مردود است .

پاسخ محور اول :

نقش شأن نزول در فهم آیات قرآن

مفسران و دانشمندان علوم قرآنی و حتی خود ابن تیمیه ، بر این مطلب تصریح کرده اند که سبب نزول آیه ، نقش تعیین کننده ای در فهم و تفسیر آیات قرآن دارد ؛ از این رو ، فوائد ضروری و مهمی را برای شأن نزول آیات برشمرده اند .

زرکشی در باره لزوم شناخت اسباب نزول و فوائد آن می گوید :

ومنها : الوقوف علی المعنی قال الشیخ أبو الفتح القشیری بیان سبب النزول طریق قوی فی فهم معانی الکتاب العزیز وهو أمر تحصل للصحابه بقرائن تحتف بالقضایا .

البرهان فی علوم القرآن ، محمد بن بهادر بن عبد الله الزرکشی أبو عبد الله (متوفای۷۹۴ هـ) ج ۱ ، ص ۲۲ ، ناشر : دار المعرفه – بیروت – ۱۳۹۱ ، تحقیق : محمد أبو الفضل إبراهیم .

یکی از فوائد شأن نزول ، آگاهی از معنای آیه است . شیخ قشیری گفته است : بیان سبب نزول آیه ، راهی قوی در فهم معنای قرآن است ، و این چیزی است که برای صحابه با آگاهی از قرائن نهفته در قضایا حاصل شده است .

از همه جالبتر این که شخص ابن تیمیه در این باره می گوید :

ومعرفه سبب النزول یعین علی فهم الآیه فإن العلم بالسبب یورث العلم بالمسبب .

کتب ورسائل وفتاوی شیخ الإسلام ابن تیمیه ،أحمد عبد الحلیم بن تیمیه الحرانی أبو العباس (متوفای۷۲۸هـ) ج ۱۳ ، ص ۳۳۹ ، ناشر : مکتبه ابن تیمیه ، الطبعه : الثانیه ، تحقیق : عبد الرحمن بن محمد بن قاسم العاصمی النجدی .

شناخت سبب نزول ، به فهمیدن معنای آیه کمک می کند ؛ زیرا شناخت سبب ، زمینه آگاهی از مسبب را فراهم می نماید .

عناد با امیر المؤمنین علیه السلام باعث شده است که ابن تیمیه ، قاعده ای را که خود در جای دیگر طرح کرده، انکار نماید .

و جلال الدین سیوطی در لباب النقول می گوید :

لمعرفه أسباب النزول فوائد وأخطأ من قال لا فائده له لجریانه مجری التاریخ ومن فوائده الوقوف علی المعنی أو إزاله الاشکال قال الواحدی لا یمکن معرفه تفسیر الآیه دون الوقوف علی قصتها وبیان سبب نزولها وقال ابن دقیق العید بیان سبب النزول طریق قوی فی فهم معانی القرآن وقال ابن تیمیه معرفه سبب النزول یعین علی فهم الآیه فإن العلم بالسبب یورث العلم بالمسبب وقد أشکل علی جماعه من السلف معانی آیات حتی وقفوا علی أسباب نزولها فزال عنهم الإشکال .

شناخت أسباب نزول ، فایده های زیادی دارد ، و کسی که می گوید : فایده ای ندارد ، چون سبب نزول اتفاق افتادن آن در گذشته تاریخ است ، به خطا رفته است.

یکی از فایده های آن ، دانستن معنای آیه و از بین بردن اشکال در آن است . واحدی گفته است : شناخت تفسیر آیه ، بدون آگاهی از داستان و سبب نزول آن امکان پذیر نیست و إبن دقیق العید گفته : بیان سبب نزول ، راهی قوی در فهم معانی قرآن است .

و إبن تیمیه گفته : شناخت سبب نزول ، به فهمیدن معنای آیه کمک می کند ؛ زیرا شناخت سبب ، زمینه آگاهی از مسبب را فراهم می نماید . برای بسیاری از گذشتگان دانستن معنای آیه مشکل ساز شد که با شناخت أسباب نزول آن ، برطرف شده بود .

لباب النقول فی أسباب النزول ،عبد الرحمن بن أبی بکر بن محمد السیوطی أبو الفضل (متوفای۹۱۱ ، ج ۱ ، ص ۱۳ ، ناشر : دار إحیاء العلوم – بیروت .

و در کتاب الإتقان بعد از نقل سخن ابن تیمیه و این که عدم شناخت شأن نزول آیات برای برخی از صحابه مشکلاتی آفریده بود ، می گوید :

وقد أشکل علی مروان بن الحکم معنی قوله تعالی « لا تحسبن الذین یفرحون بما أتوا » الآیه وقال لئن کان کل امرئ فرح بما أوتی وأحب أن یحمد بما لم یفعل معذبا لنعذبن أجمعون حتی بین له ابن عباس أن الآیه نزلت فی أهل الکتاب حین سألهم النبی صلی الله علیه وسلم عن شیء فکتموه إیاه وأخبروه بغیره وأروه أنهم أخبروه بما سألهم عنه واستحمدوا بذلک إلیه أخرجه الشیخان .

مروان بن حکم در معنای این سخن خداوند که فرمود : «لا تَحْسَبَنَّ الَّذینَ یَفْرَحُونَ بِما أَتَوْا …» دچار اشتباه شده بود و می گفت : اگر قرار باشد هر کسی را به خاطر خوشحال شدنش در برابر آنچه به وی داده شده و یا دوست دارد به خاطر کاری که انجام نداده مورد ستایش قرار گیرد ، عذاب شود ، باید تمام مردم عذاب شوند . تا این که ابن عباس برای او توضیح داد که این آیه در حق اهل کتاب نازل شده است ؛ چون رسول خدا از آن ها در باره چیزی سؤال کرد و آن ها در جواب چیز دیگری گفتند وبه این جهت خوشحال شدند ….

وحکی عن عثمان بن مظعون وعمرو بن معدی کرب أنهما کانا یقولان الخمر مباحه ویحتجان بقوله تعالی «لیس علی الذین آمنوا وعملوا الصالحات جناح فیما طعموا» الآیه ولو علما سبب نزولها لم یقولا ذلک وهو أن ناسا قالوا لما حرمت الخمر کیف بمن قتلوا فی سبیل الله وماتوا وکانوا یشربون الخمر وهی رجس فنزلت أخرجه أحمد والنسائی وغیرهما .

از عثمان بن مظعون و عمرو بن معدی کرب نقل شده است، می گفتند: خمر مباح است و به این آیه احتجاج می کردند : « بر کسانی که ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند ، گناهی در آنچه خورده اند نیست » اگر آن دو نفر سبب نزول آیه را می دانستند ، این سخن را نمی گفتند و آن شأن نزول این بود که برخی از مردم گفتند : اگر خمر حرام شده ، وضعیت کسانی که در راه خداوند جهاد کرده و از دنیا رفته اند ؛ در حالی که شراب نجس نوشیده اند ، چه می شود؟ خداوند این آیه را نازل کرد . این روایت را احمد و نسائی و دیگران نقل کرده اند .

الإتقان فی علوم القرآن ،جلال الدین عبد الرحمن السیوطی (متوفای۱۹/۵/۹۱۱هـ ، ج ۱ ، ص ۸۸ ، ناشر : دار الفکر – لبنان – ۱۴۱۶هـ- ۱۹۹۶م ، الطبعه : الأولی ، تحقیق : سعید المندوب .

تمسک به قرآن بدون سنت گمراهی است :

یکی از وظایف رسول خدا صلی الله علیه وآله ، تبیین و تفسیر قرآن کریم است ؛ چنانچه خداوند در ۴۴ سوره نحل می فرماید :

وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُون .

و این قرآن را به سوی تو فرود آوردیم ، تا برای مردم آنچه را به سوی ایشان نازل شده است توضیح دهی، و امید که آنان بیندیشند .

این آیه دلالت می کند بر این که سخنان رسول خدا صلی الله علیه وآله برای همه مسلمانان در تفسیر و تبیین قرآن مجید حجت است و مردم وظیفه دارند که قبل از تفسیر قرآن به روایات و سنت آن حضرت مراجعه و حقیقت تفسیر قرآن را از آن حضرت بیاموزند .

بنابراین فهم و تفسیر قرآن بدون مراجعه به سنت رسول خدا امری است ناممکن. خطیب بغدادی ، دانشمند شهیر سنی مذهب در کتاب الکفایه فی علم الروایه روایاتی در این باره نقل کرده است که به چند نمون از آن اشاره می کنیم :

ثنا الأوزاعی عن مکحول قال القرآن أحوج إلی السنه من السنه إلی القرآن قال وقال یحیی بن أبی کثیر السنه قاضیه علی الکتاب لیس الکتاب قاضیا علی السنه … .

الأوزاعی عن حسان بن عطیه قال کان جبرائیل ینزل علی النبی صلی الله علیه وسلم بالقرآن والسنه تفسر القرآن … عن الحسن ان عمران بن حصین کان جالسا ومعه أصحابه فقال رجل من القوم لا تحدثونا الا بالقرآن قال فقال له ادنه فدنا فقال أرأیت لو وکلت أنت وأصحابک إلی القرآن أکنت تجد فیه صلاه الظهر أربعا وصلاه العصر أربعا والمغرب ثلاثا تقرأ فی اثنتین أرأیت لو وکلت أنت وأصحابک إلی القرآن أکنت تجد الطواف بالبیت سبعا والطواف بالصفا والمروه ثم قال ای قوم خذوا عنا فانکم والله إن لا تفعلوا لتضلن …

حدثنی الأوزاعی عن أیوب السختیانی انه قال إذا حدثت الرجل بالسنه فقال دعنا من هذا وحدثنا من القرآن فاعلم انه ضال مضل .

الکفایه فی علم الروایه ،أحمد بن علی بن ثابت أبو بکر الخطیب البغدادی (متوفای۴۶۳ ، ج ۱ ، ص۱۴ ـ ۱۶ ، ناشر : المکتبه العلمیه – المدینه المنوره ، تحقیق : أبو عبدالله السورقی , إبراهیم حمدی المدنی .

اوزاعی از مکحول نقل کرده است که گفت : قرآن احتیاج بیشتری به سنت دارد تا سنت به قرآن . و یحیی أبی کثیر گفته : سنت قاضی بر کتاب است نه این که کتاب قاضی بر سنت باشد .

اوزاعی از حسان بن عطیه نقل کرده است که گفت : جبرئیل قرآن را بر پیامبر (ص) نازل کرد و سنت پیامبر قرآن را تفسیر می کند .

عمران بن حصین نشسته بود و یارانش در کنارش بودند ، مردی از آن میان گفت : برای ما جز از قرآن نگویید ، عمران به او گفت نزدیک بیا ، او نزدیک آمد ، سپس به او گفت : اگر از تو و یارانت بخواهند این مطلب را از قرآن پیدا کنی که نماز ظهر و عصر چهار رکعت و نماز مغرب سه رکعت است ، می توانی ؟ و یا اگر از تو و اصحابت خواسته شود که در قرآن نشان بده که طواف کعبه هفت مرتبه و سعی در صفا و مروه هفت مرتبه است ، می توانی ؟

سپس گفت : ای مردم این مطلب را از ما یاد بگیرید که اگر به حدیث تمسک نکنید ، گمراه می شوید . اوزاعی از ایوب سجستانی نقل کرده که گفت : اگر دیدی که شخصی به سنت استناد کرد و دیگری گفت که برای ما از سنت نگویید ؛ بلکه فقط از قرآن بگویید ، بدان که او گمراه و گمراه کننده است .

پاسخ محور دوم :

اما این که ابن تیمیه می گوید استدلال به آیات قرآن به کمک احادیث برای اثبات ولایت امیر المؤمنین ، استدلال قرآنی نیست و اگر کسی ادعا کند که رسول خدا مأمور بوده که ولایت امیر مؤمنان را ابلاغ کند ، افترا به قرآن است ؛ زیرا قرآن به تنهایی بر آن دلالت ندارد ، در جواب می گوییم :

اگر استدلال به آیات قرآن به کمک احادیث ، افترا به قرآن باشد ، خود شما بارها مرتکب این گناه بزرگ شده اید ؛ زیرا وقتی صحبت از حدیث غار پیش می آید ، شما با قاطعیت آن را از فضائل بزرگ خلیفه اول دانسته و این گونه استدلال می کنید :

أن الفضیله فی الغار ظاهره بنص القرآن لقوله تعالی «إذ یقول لصاحبه لا تحزن إن الله معنا» (سوره التوبه۴۰) فأخبر الرسول أن الله معه ومع صاحبه کما قال لموسی وهارون «إننی معکما أسمع وأری» (سوره طه ۴۶ ) .

فضیلت همراهی در غار ، به نص قرآن روشن است ؛ زیرا خداوند فرموده : «در آن هنگام که آن دو در غار بودند ، و او به همراه خود می گفت: «غم مخور ! خدا با ماست! » رسول خدا خبر داده است که خدا با او و با همراهش هست ؛ چنانچه خداوند به موسی و هارون فرمود : « من با شما هستم (همه چیز را) می شنوم و می بینم! »

و در ادامه برای اثبات سخنش به روایت بخاری و مسلم استناد می کند :

وقد أخرجا فی الصحیحین من حدیث أنس عن أبی بکر الصدیق رضی الله عنه قال نظرت إلی إقدام المشرکین علی رؤوسنا ونحن فی الغار … .

بخاری و مسلم در صحیحشان از أنس از ابوبکر نقل کرده اند که گفت : دیدم که قدم های مشرکین بالای سر ما است ؛ در حالی که ما درون غار بودیم .

و همچنین در باره آیه « وَ سَیُجَنَّبهَُا الْأَتْقَی . الَّذِی یُؤْتیِ مَالَهُ یَتزََکی » (اللیل ۱۷ و۱۸) به کمک احادیث ادعا می کند که این آیه در باره ابوبکر نازل شده است :

وقد ذکر غیر واحد من أهل العلم أنها نزلت فی قصه أبی بکر فذکر ابن جریر فی تفسیره بإسناده عن عبد الله بن الزبیر وغیره أنها نزلت فی أبی بکر .

وکذلک ذکره ابن أبی حاتم والثعلبی أنها نزلت فی أبی بکر عن عبد الله وعن سعید بن المسیب وذکر ابن أبی حاتم فی تفسیره حدثنا أبی حدثنا ..

بسیاری از دانشمندان گفته آند که این قصه در باره ابوبکر نازل شده است . ابن جریر در تفسیر خود با سندس از عبد الله بن زبیر و دیگران نقل کرده است که این آیه در باره ابوبکر نازل شده است .

و همچنین ابن أبی حاتم و ثعلبی از عبد الله و سعید بن مسیب نقل کرده اند که این آیه در باره ابوبکر نازل شده است .

منهاج السنه النبویه ،أحمد بن عبد الحلیم بن تیمیه الحرانی أبو العباس (متوفای۷۲۸ هـ) ، ج ۸ ، ص ۴۹۵ ، ناشر : مؤسسه قرطبه – ۱۴۰۶ ، الطبعه : الأولی ، تحقیق : د. محمد رشاد سالم .

چگونه است که فضلیت أبو بکر با آیه غار به نص قرآن ثابت می شود ؛ با این که هیچ اشاره ای به نام شخصی که با رسول خدا در غار بوده در خود قرآن نشده و ابن تیمیه به کمک احادیث آن را ثابت می کند ، چنین استدلالی افتراء به قرآن نیست ؛ اما اگر شیعیان با استفاده از روایاتی از کتاب های اهل سنت ، ثابت کنند که طبق آیه بلاغ ، رسول خدا مأمور بود تا ولایت امیر مؤمنان را ابلاغ کند ، افتراء به قرآن است ؟!

آیا دلیلی جز عناد با امیر مؤمنان علیه السلام برای این چنین برخوردهای دوگانه ای با آیات قرآن می توان یافت ؟

موفق باشید

گروه پاسخ به شبهات

مؤسسه تحقیقاتی حضرت ولی عصر (عج)